Vluchten kan niet meer: de vergrijzing is begonnen. „Zo’n 425.000 Nederlanders bereiken deze kabinetsperiode de AOW-leeftijd. Ongekend”, zegt Jacobs, hoogleraar openbare financiën en economisch beleid aan de Erasmus Universiteit.

Maar hoewel we die veranderende verhouding tussen jong en oud al tientallen jaren zien aankomen –vrouwen krijgen minder kinderen, mensen leven steeds langer– is er de afgelopen jaren veel te weinig aandacht aan besteed, meent hij.

En dat terwijl de gevolgen van de vergrijzing voor de overheidsfinanciën buitengewoon groot zijn. Jacobs: „In 2040 moeten werkenden de voorzieningen op peil houden voor twee keer zo veel ouderen als nu. Dat wordt ingewikkeld.”

De problemen stapelen zich op, niet alleen rond de pensioenen –waar een krimpend aantal werkenden de uitkeringen van een groeiend leger ouderen mag opbrengen–, maar ook op de arbeidsmarkt en in de zorg.

Volgens Jacobs vormt met name die sector „hét hoofdpijndossier” voor economen. „De zorgkosten stijgen al sinds 1994 zo’n 2,7 procent harder dan de economie groeit. Als je die trend doortrekt, besteden we in 2050 27 procent van ons nationaal inkomen aan zorg. Dat is ruim tweeënhalf keer zo veel als nu.”

Voeg dit bij het huidige gemiddelde belastingtarief van zo’n 45 procent en jongeren kunnen bij ongewijzigd beleid straks zeker 60 cent van iedere verdiende euro aan de staat afstaan. „Dat zijn belastingtarieven waardoor Nederland in de jaren tachtig vrijwel vastliep. We moeten ons de vraag stellen of we dat kunnen opbrengen en vooral of we dat willen.”

Want hoewel er aan de vergrijzingsproblematiek veel economische aspecten zitten, is het in de kern vooral een verdelingsvraagstuk tussen jong en oud, meent de econoom. „Jongeren betalen meer, ouderen krijgen meer, zo simpel is het. Of het nu pensioenen betreft, de zorg of de arbeidsmarkt: op alle terreinen herverdelen we geld van jong naar oud.”

Daardoor gaat het op termijn niet alleen „economisch kraken en schuren”, maar kan ook de maatschappelijke samenhang onder druk komen te staan. „De collectieve solidariteit is niet onbegrensd. Wanneer jongeren, omdat ze electoraal slecht vertegenwoordigd zijn, steeds de dupe zijn, en ze komen in protest, dan keert de wal het schip.” De ongedekte rekening van de vergrijzing moet daarom niet langer heen en weer worden geschoven, maar onder ogen worden gezien. „We moeten de discussie aan over de vraag hoe we de kosten van de vergrijzing op een maatschappelijk aanvaardbare wijze kunnen verdelen.”

Dat kan, maar daarvoor zijn harde maatregelen nodig, stelt Jacobs. „Neem de zorg. Het is op zich goed dat we daar als samenleving veel geld aan uitgeven; de baten wegen op tegen de kosten. Probleem is vooral dat al die kosten in Nederland publiek zijn, maar de baten privaat. Er is totaal geen relatie tussen wat je aan zorg vraagt en de premie die je betaalt.”

Dat kan op het eerste gezicht klinken als een mooie vorm van solidariteit, maar het is er wel een met schaduwzijden, aldus Jacobs. „Je wilt als overheid herverdelen van rijk naar arm, maar ook dat gezond solidair is met ongezond. In het huidige systeem zien we echter dat gezond en arm betaalt voor ongezond en rijk: gezonde jongeren met een laag inkomen betalen voor ongezonde ouderen met een doorgaans goed inkomen.”

Door na te denken over leeftijdsafhankelijke premies of door burgers een groter deel van hun zorgkosten zelf te laten betalen, kan de financiële pijn eerlijker worden verdeeld. Jacobs: „In België geven ze veel minder uit aan zorg, onder meer omdat je daar bij iedere vorm van zorg tenminste íéts zelf moet betalen. Ook hier moet het besef doordringen dat zorg niet gratis is. Sterker: zorg is krankzinnig duur.”

Als Jacobs naar Den Haag kijkt, slaat de schrik hem echter om het hart. „Onze politici krijgen het nog niet eens voor elkaar om de rollator uit het zorgpakket te halen. Noodzakelijke maatregelen raken stuk voor stuk aan gevestigde belangen en zijn electoraal dus moeilijk te verkopen. Je ziet het terug op alle vergrijzingsdossiers. De AOW-leeftijd: die gaat omhoog, maar te weinig en vooral véél te laat. Nota bene pas in 2020! Iemand die nu 65 wordt, bereikt gemiddeld de leeftijd van bijna 85 jaar en de levensverwachting blijft maar stijgen. Dan is het toch niet raar om wat langer door te werken? Zeker niet als je bedenkt dat de AOW ooit was bedoeld om schrijnende armoede onder ouderen te bestrijden. Die armoede is hier het laagst van de hele westerse wereld.”

Ondertussen tikt de tijd door en worden de vergrijzingsproblemen alleen maar urgenter, de verdelingsproblemen pregnanter en gaan oplossingen alleen maar meer geld kosten, zegt Jacobs. „Het is daarom hoog tijd dat politici, maar ook wij als burgers, verantwoordelijkheid nemen. Niet langer alleen krampachtig vasthouden aan onze verworven rechten, maar veel meer het maatschappelijk belang van het behoud van onze collectieve voorzieningen onder ogen gaan zien.” En dan is er maar één mogelijkheid, zegt Jacobs. „Iedereen moet inleveren. Er is hier geen gratis lunch. Geen wonderolie. Geen magische truc die ervoor zorgt dat we deze rekening kunnen wegpoetsen.”

Komt die wending niet, dan wordt Nederland een heel naar land, vreest hij. „Dan veranderen we langzaam in een gerontocratie: in een door ouderen gedomineerd politiek systeem dat alleen maar gericht is op behoudzucht, op rentenieren, op de angst om te verliezen wat je hebt. Dat is een land wat je niet moet willen. En daarmee zullen we de problemen rond de vergrijzing al helemaal niet kunnen oplossen.”

Dit is het zesde en laatste deel in een serie over de eerste babyboomers die met pensioen gaan.