Het Nederlands Instituut voor Brandweer en Rampenbestrijding (Nibra) deed in december 2002 onderzoek naar het complex, dat nog niet in gebruik was, toen daar een brand uitbrak. Het gebouw voldeed in die tijd niet aan de veiligheidseisen. De wanden van de cellen waren onder meer niet brandwerend genoeg. De muren en plafonds brandden binnen een halfuur, de minimale tijd dat zij brandwerend moeten zijn.

Het Nibra deed aanbevelingen om het complex brandveilig te maken. Er is echter nooit gecontroleerd of deze zijn opgevolgd. „Dat is niet onze wettelijke taak, maar van de gemeente die de bouwvergunningen verstrekt.”

Na de rapportage van het Nibra lieten B en W de Rijksgebouwendienst weten dat de gemeente geen gebruiksvergunning kon afgeven totdat de aanbevelingen zouden zijn uitgevoerd. In 2003 werden achtereenvolgens in april en november voor de afzonderlijke delen van het complex alsnog vergunningen afgegeven.

Ook daarna werden geregeld controles uitgevoerd. In 2004 werd een aantal tekortkomingen vastgesteld, die verholpen moesten worden. Bij de laatste controle, in september dit jaar, werd alles in orde bevonden.

Dat de deuren in het cellencomplex alleen handmatig konden worden geopend, is volgens het Nibra niet uitzonderlijk. Toch denkt J. van Hoorn, bestuurslid van de Vereniging van Gevangenisdirecteuren, dat de gevangenissen in Nederland geen onveilige gebouwen zijn. „Brandveiligheid en -preventie in gevangenissen is juist een van de speerpunten van het beleid.”

Daarentegen heeft J. Siepel als voorzitter van de toenmalige commissie toezicht detentieplannen vorig jaar al gewezen op de gevaren in het cellencomplex op Schiphol, verklaarde hij gisteravond. Volgens Siepel concludeerde de commissie dat er geen ontruimingsplan was, geen centrale deurontgrendeling en dat er tot september 2003 nooit brandoefeningen waren gehouden.

„Een onafhankelijke commissie moet onderzoek doen, vervolgens wordt er niets mee gedaan. Dat is zuur”, liet Siepel weten. Naar eigen zeggen stuurde hij het rapport naar twee ministeries. „Maar ik heb geen idee wat ermee is gebeurd.”

De Onderzoeksraad voor Veiligheid, onder leiding van prof. mr. Pieter van Vollenhoven, doet onderzoek naar de brandveiligheid in het cellenblok.

Ook VluchtelingenWerk Nederland stelde de brandveiligheid van het cellencomplex op Schiphol al eerder aan de orde. Recentelijk nog vroeg de organisatie aan Justitie om uitleg. Geantwoord werd dat aan verbetering werd gewerkt.

De vakbond Abvakabo meldde dat de tijdelijke cellen een hoger risico voor de veiligheid lopen dan normale gevangenissen. Dat komt omdat Justitie op deze cellen minder bewakers inzet. Deze cipiers zijn ook nog eens slechter opgeleid, aldus vakbondsbestuurder J. Dieten. Volgens hem waren drie bewakers verantwoordelijk voor de bewaking van 43 gedetineerden.

Ook anderen, onder wie een bewaker, verklaarden gisteren dat er ’s avonds en ’s nachts altijd weinig bewakers zijn. De op de televisie onherkenbaar gemaakte bewaker verklaarde dat er wel eens loze brandalarmen zijn en dat niet iedereen daar goed op reageert. Bovendien heeft hij nog nooit een rampenoefening meegemaakt. Tijdens de opleiding is er volgens hem eveneens weinig aandacht voor dit soort zaken.

Minister Donner zei in de Kamer echter dat er negen bewakers waren, van wie twee van particuliere diensten en de anderen van Justitie. Zij hadden allen een basisopleiding gehad en gemiddeld twee jaar ervaring.

De Europese Organisatie ter bescherming van de Rechtspositie van Gedetineerden (EORG) is kritisch. Na gesprekken met gedetineerden die aan de vuurzee ontsnapten, stelde de organisatie dat medewerkers van het complex onzorgvuldig te werk zijn gegaan en te laat actie ondernamen. „De gevangenen zaten als ratten in de val.”

Een van de betrokkenen suggereerde dat de bewakers de ernst van de brand hebben onderschat. Toen de gedetineerden al rook roken, wilden de bewakers dat volgens hem aanvankelijk niet geloven en zeiden ze dat er niets aan de hand was.

Het speciale telefoonnummer van het Rode Kruis (0800-1351) werd gisteren ongeveer 950 keer gebeld. Veel mensen wilden weten of familieleden bij de brand betrokken zijn. Ook advocaten waren druk met het achterhalen of er zich van hun cliënten onder de slachtoffers bevonden. Via twintig lijnen kwamen aan de lopende band telefoontjes binnen. „En daar zaten soms heel emotionele gesprekken tussen van mensen die zich zorgen maken om hun verwanten”, aldus de zegsvrouw.

Burgemeester A. Hertog van Haarlemmermeer brak donderdag zijn werkbezoek aan Thailand af nadat hij op de hoogte werd gebracht van de brand in het vertrekcentrum. Hertog keerde vandaag terug naar Nederland.