„Nog voordat de eerste lava over het IJslandse schiereiland Reykjanes vloeide, rolden we al een plan uit voor een cirkelvormige barrière rondom het Svartsengi Bassin”, vertelt ingenieur Jón Haukur. „We hebben er met man en macht aan gewerkt.”

De geschiedenis van de dijken voert terug tot 2019. „Toen had er een hele serie van aardbevingen plaats in het gebied rondom Grindavík”, zegt Haukur, die werkzaam is voor engineeringsbedrijf Efla. Het bedrijf kreeg de opdracht de IJslandse kritieke infrastructuur te beschermen. De aardbevingszwermen werden destijds veroorzaakt door het binnendringen van magma in de aardkorst.

Al een maand voor de eerste uitbarsting op het Reykjanes-schiereiland in regio Fagradalsfjall in maart 2021 begonnen ingenieurs na te denken over manieren om de krachtcentrale en de Blue Lagoon te beschermen tegen dreigende lavastromen. De centrale voorziet het schiereiland van warm water en elektriciteit.

Lees ook

Spuitend lava op IJsland bedreigt dorpen en toeristen

„De topografie van het landschap bepaalt waar je de barrières moet aanleggen. Zo hebben we ten noorden van het bassin een dijk in de vorm van een halve cirkel gemaakt. Ook hebben we barrières ten noorden, ten oosten en ten westen van Grindavik opgeworpen”, vervolgt de ingenieur van Efla.

De positie van de dijken is bepaald aan de hand van overstromingsmodellen die ook bij rivieren worden gebruikt. Daarin hebben de ingenieurs parameters, zoals de stroperigheid, aangepast. „Zodoende kunnen we voorspellingen doen over de route van de lavastromen”, verklaart Haukur. Er zijn zeventien dijksegmenten met een totale lengte van 13,5 kilometer aangelegd, met een volume van 3 miljoen kubieke meter aan materiaal, evenveel als 150.000 vrachtauto’s kunnen vervoeren.

Vissersdorp

De aanleiding tot de aanleg van de barrières waren de zware aardbevingen onder Grindavík op 10 november 2023, waarbij het gehele vissersdorpje werd geëvacueerd. „Dat was net op tijd, want op 18 december begon hier een eruptie, en daarna de tweede op 14 januari. De lavastroom werd om Grindavík heen geleid”, vertelt de ingenieur.

In februari volgde een nieuwe uitbarsting. De gloeiende lava vernietigde een stukje pijpleiding van de krachtcentrale, waardoor het schiereiland zonder warm water kwam te zitten. „In enkele dagen tijd hebben we een halve kilometer aan nieuwe buizen over de gestolde lava aangelegd. Ook hebben we een nieuwe weg naar de krachtcentrale en de Blue Lagoon over de lava aangelegd”, vertelt Haukur.

In november vorig jaar had de laatste eruptie van een serie van zeven plaats. „De lavastroom kwam toen recht langs de dijk en bedekte de parkeerplaats van de Blue Lagoon. We zijn toen heel november en december bezig geweest de barrières met 8 à 9 meter op te hogen. Op sommige plekken zijn de dijken nu 16 tot 22 meter hoog. De lava die tegen de barrières omhoogkroop, hebben we met duizenden liters water per seconde geblust. Daarbovenop hebben we de dijken opnieuw verhoogd.”

Hergebruik

Het materiaal van sommige dijken is vaker dan eens gebruikt, vervolgt Haukur. „Dan verplaatsen we binnendijks materiaal naar de buitenkant. Zo hebben we minder materiaal nodig.”

Engineeringsbedrijf Efla heeft ook enkele nieuwe stalen torens waaraan de stroomkabels hangen boven op het kersverse lavaveld gebouwd. „En we hebben een noodweg en een nieuwe parkeerplaats aan de westkant van de Blue Lagoon aangelegd.”

Bij Efla werken ongeveer vijftig mensen. „We zijn maandenlang zes dagen per week dag en nacht met veertig bulldozers en graafmachines bezig geweest, in shifts van elf uur achtereen. We zagen het als onze taak de IJslandse infrastructuur te redden. Er was veel compassie en onderlinge saamhorigheid in de groep. Iedereen zette zich volledig in om het doel te bereiken. Het was een unieke ervaring.” Zeker in de eerste uren na een nieuwe eruptie is het alle hens aan dek, herinnert Haukur zich. „De lava is dan het dunst en stroomt het snelst met zo’n 600 à 700 meter per uur. Na enkele uren neemt de activiteit van de eruptie af en wordt de lava stroperiger.”

Deuren dicht

Tussen de energiecentrale en de Blue Lagoon in ligt de Northern Light Inn. Het hotel wordt al dertig jaar door Fridrik Einarsson en zijn zus Kristjana gerund. „In 2021 en 2022 vonden de eerste erupties bij Fagradalsfjall 12 kilometer verderop plaats. Deze vormden toen geen bedreiging. Het was eerder een toeristische attractie. Voor de zaken was dat heel goed. Gedurende de covidpandemie ontvingen wij juist veel gasten. Die wandelden vanaf het hotel naar de uitbarstingen.”

Maar vanaf oktober 2023 werd het anders. Toen werd het hotel onophoudelijk gegeseld door aardbevingszwermen. „Dat was erg ongemakkelijk voor onze gasten.” In november van dat jaar werden de trillingen zo hevig dat Einarsson genoodzaakt was de deuren te sluiten. „Er was elke vijf seconden een trilling met magnitudes tussen de 3 en 3,5. We renden rond om alle schilderijen van de muren te halen en het glaswerk op de grond te zetten.”

Op 18 december 2023 vond de eerste eruptie in het Svartsengi Bassin plaats. „Maar wij waren in november en december geheel gesloten.” Het hotel opende in de eerste week van januari de deuren weer. Voor slechts drie dagen. In de nacht van 14 januari had de eerste evacuatie al plaats. „We klopten bij alle gasten op de deur, maar raakten niet in paniek. De gasten bleven daarom ook kalm. Binnen veertig minuten zat iedereen in bussen richting een ander hotel in Keflavik even verderop. Ze konden hier meteen het bed in duiken. Dat hadden we van tevoren afgesproken indien er geëvacueerd moest worden.”

Bij de eerste evacuaties sliep Einarsson met een oog open. „Maar na zeven evacuaties in een jaar tijd maak ik me ondertussen geen zorgen meer.” Ondanks alle evacuaties is er volgens de hoteleigenaar nooit sprake geweest van direct gevaar. „De stroperige lava verrast nooit. Voordat het eventueel over de barrières komt, zijn we uren verder. Dan is iedereen allang geëvacueerd.”

In het begin cancelden veel hotelgasten. Nu is dat slechts een enkeling. „De meesten hebben vertrouwen en kijken zelfs verwachtingsvol uit naar een evacuatie”, laat Einarsson met een lach weten. Evacuatie van het hotel is routine geworden en wordt door de gasten als een uitje ervaren.

Het is zeer onwaarschijnlijk dat een eruptie binnen de barrières plaatsvindt. „Dit gebied is het veiligst van heel IJsland. Overal staat apparatuur opgesteld die elke beweging monitort. Een toerist uit Californië vroeg me laatst of ik bang was. Ik zei juist bang te zijn voor al die razende bosbranden om me heen waar je niet voor weg kunt rennen. Voor lava kun je tenminste rustig weglopen.”

Uniek waarschuwingssysteem

Een uniek waarschuwingssysteem in een boorgat van de centrale heeft zijn dienst meermaals bewezen. In november 2023 drong magma de aardkorst binnen onder de Sundhnúkurkraterrij vlakbij de Svartsengikrachtcentrale. Dit ging gepaard met seismische zwermen en gronddeformatie.

„Dat merkten wij toen meteen aan de snelle druktoename in het 1488 meter diepe boorgat nummer twaalf”, vertelt ingenieur Lilja Magnusdottir van het IJslandse energiebedrijf HS Orka. „We zagen de snelle druk- en temperatuurtoename op het moment dat het magma begon te bewegen. Doordat het gesteente opzij werd geduwd, steeg de waterdruk in de bron.”

Nieuws in beeld

Een kraan is bezig met het ophogen van de dijk tegen de oprukkende lavastroom. beeld Pieter Bliek

De parkeerplaats bij de Blue Lagoon is ingesloten door lava. beeld Pieter Bliek

De Blue Lagoon met de op de achtergrond de heetwaterbronnen van HS Orka. beeld Pieter Bliek

De Blue Lagoon is een toeristische attractie. beeld Pieter Bliek

Hete lava bereikt de kruin van de dijk. beeld Jon Haukur

De energiecentrale van HS Orka. beeld Pieter Bliek

Nieuwe elektriciteitskabels worden gespannen over de recente lavalaag heen. beeld Pieter Bliek

Heetwaterbronnen bij de Blue Lagoon stoten voortdurend stoom uit. beeld Pieter Bliek

Lavadijk op de achtergrond. beeld Pieter Bliek

Wegen op het Reykjanesschiereiland zijn versperd door recente lavastromen. beeld Pieter Bliek

Brokken lavakussens versperren de weg. beeld Pieter Bliek

Aardbevingen veroorzaakten scheuren in de weg. beeld Pieter Bliek

Boven de zinderende hitte van de omhoogspuitende lava vertoont het noorderlicht zich aan de nachtelijke hemel. beeld Ziggishot

Bij het Northern Light Inn-hotel vertoont het noorderlicht zich aan de nachtelijke hemel. beeld Pieter Bliek

Boven de zinderende hitte van de omhoogspuitende lava vertoont het noorderlicht zich bij het Northern Light Inn-hotel aan de nachtelijke hemel. beeld Pieter Bliek

Een maand later was er weer een seismische zwerm met wederom een druktoename. Er ging toen echter geen algemene waarschuwing van de autoriteiten uit, maar dertig minuten later vond er wel een eruptie plaats. „Toen realiseerden we dat we mogelijk in staat zijn het publiek te waarschuwen, gebaseerd op onze meetapparatuur in boorgat nummer twaalf.”

Het energiebedrijf besloot toen een automatisch waarschuwingssysteem te ontwikkelen. „Wanneer de datalogger in het boorgat een plotselinge druktoename meet die verschilt van de gewone drukverschillen, dan wordt het signaal automatisch aan het meteorologische instituut in Reykjavik doorgestuurd. Dit gebruikt ons signaal samen met eigen data om het publiek te waarschuwen voor een mogelijke eruptie.”

Bingo

Op 14 januari 2024, nog geen drie dagen nadat de datalogger op het waarschuwingsnetwerk van het meteorologische instituut in Reykjavik was aangesloten, was het al bingo. „Ons signaal werd vier uur en twintig minuten voordat de eruptie begon verzonden. We waren erg trots dat het systeem bleek te werken.”

Magnusdottir gelooft dat dit waarschuwingssysteem uniek is in de wereld. „Elders bestaan waarschuwingssystemen enkel uit seismische activiteit, gronddeformatie en soms ook uit gasuitstoot en afwijkingen in de temperatuur. Deze sensoren kunnen bij slecht weer, zoals harde wind, beïnvloed worden. Daar hebben we in IJsland geregeld last van. Maar onze datalogger hangt op een diepte van 850 meter en heeft daarom geen last van ruis. Hij registreert meteen wanneer het magma begint te bewegen.”

Van alle zes erupties die na de eerste eruptie plaatsvonden heeft het waarschuwingssysteem er voor vijf gewaarschuwd. „In één geval werd er als gevolg van een storing in de datatransmissie geen waarschuwingssignaal afgegeven, maar het signaal bleek achteraf wel te zijn gegeven. Dat deed ons beseffen dat het belangrijk is dat het systeem werkt. Daarom hebben we nu een waarschuwingssysteem gemaakt voor het geval er bij een storing onverhoopt geen waarschuwingssignaal wordt doorgegeven.”

Afgelopen zomer sloeg de datalogger in boorgat nummer twaalf een paar keer vals alarm. „Dat was toen als gevolg van enkele fluctuaties in de bron. Mogelijk veroorzaakt door ontgassing van het magma”, verklaart Magnusdottir. „We hebben toen het waarschuwingssignaal van de datalogger aangepast van een gemiddelde druk om de vijf minuten naar een druk van 0,2 kilopascal (kPa) per minuut. Wanneer de druk drie minuten op rij hoger is dan deze grenswaarde wordt er automatisch een waarschuwingssignaal afgegeven.”

Code geel

Er bestaat ook een code geel. „Dat is wanneer er drie minuten achterelkaar een druk van ten minste 0,11 kPa wordt gemeten.” Het waarschuwingssignaal wordt gemiddeld 45 tot 60 minuten voor een eruptie afgegeven.

De lava die bij de erupties uitvloeit, bedreigt soms ook de pijpleidingen. „We hebben eerder een stuk pijp moeten vervangen”, zegt hoofd communicatie Birna Lárusdóttir. Om de watertoevoer op het IJslandse schiereiland te garanderen heeft HS Orka op kritieke punten de buizen met aarde bedekt. „Dan kan de lava eroverheen stromen. Gaat het niet bovenlangs, dan gaat het onderlangs. Zo doen we dat hier in IJsland.”