Als helden, zo werden de Franse troepen in 2013 onthaald in Mali. In januari dat jaar vroeg het West-Afrikaanse land Frankrijk om hulp vanwege een benarde situatie. Islamitische militanten hadden grote delen van het noorden van het land veroverd en rukten zelfs op richting de hoofdstad Bamako. De Franse militaire interventie, onder de naam Opération Serval, bracht redding.

In elke stad waar de Franse militairen de jihadisten wisten te verdrijven, werden ze met grote vreugde ontvangen. Mensen juichten op de straten en zwaaiden met de Franse driekleur. „Ik wil Frankrijk bedanken voor deze overwinning. Dank u Frankrijk, dank u president Hollande”, klonk het in de straten van Gao, voorheen een rebellenbolwerk. De toenmalige Franse president kreeg zelfs een kameel cadeau als blijk van waardering.

Inmiddels kunnen de Malinezen de helden van toen niet meer luchten of zien. De relatie tussen Frankrijk en Mali verslechterde na de staatsgrepen in 2020 en 2021, waarbij een militaire junta de macht kreeg. Die beschuldigde Frankrijk van inmenging en ineffectiviteit in de strijd tegen jihadisten. Dit leidde tot groeiende anti-Franse sentimenten en uiteindelijk tot de terugtrekking van de Franse troepen in 2022.

Oren

Het bleek het startsein voor meer landen in de regio, die gezamenlijk duizenden Franse militairen huisvestten in de strijd tegen jihadisme. Nog datzelfde jaar volgde Burkina Faso, na een staatsgreep in dat land. Eenzelfde scenario speelde zich in 2023 af in Niger. En in november 2024 beëindigde Tsjaad onverwachts de defensieakkoorden met Frankrijk.

Zelfs Senegal en Ivoorkust, voorheen altijd trouwe bondgenoten van het Élysée, kondigden eind vorig jaar kort na elkaar het vertrek van Franse troepen aan. In januari 2025 droeg Frankrijk officieel zijn laatste militaire basis over aan de Ivoriaanse autoriteiten.

Lees ook

Lege kerken in Burkina Faso: christenen op de vlucht voor jihadistisch geweld

Daarmee is de Franse militaire aanwezigheid in Afrika in korte tijd vrijwel gedecimeerd. Alleen Djibouti is nog een strategische locatie voor Parijs, met een blijvende aanwezigheid van ongeveer 1500 militairen. Daarnaast huisvest Gabon nog een handjevol Franse soldaten.

Voor Mirjam de Bruijn, hoogleraar Afrikanistiek aan de Universiteit Leiden, is het veelzeggend hoe de weerstand tegen Frankrijk zich over de hele regio heeft verspreid. In landen als Senegal en Ivoorkust is de relatie minder gespannen dan in bijvoorbeeld Mali en Burkina Faso, maar ook daar wordt het debat over de relatie met Parijs steeds luider gevoerd, zegt ze. „Frankrijk mag zich wel achter de oren krabben over hoe het met Afrika omgaat.”

Afrikaanse leiders staan niet alleen in hun afkeer van Parijse invloeden. Volgens de hoogleraar leeft er grote onvrede onder de bevolking van deze landen. „Door propaganda van overheden en andere kanalen zijn veel Afrikanen sterk anti-Frans geworden. Dat is niet zo moeilijk als je het in koloniale termen verpakt: Frankrijk wordt geprojecteerd als de vijand, waar je vervolgens heel veel problemen op kunt afschuiven.” Zoals de opmars van jihadisme in de regio.

De kritiek is niet altijd eenduidig, zegt De Bruijn, maar het gevoel van ongelijkheid in de relatie met Frankrijk is groot. „Het verwijt is vooral gevoelsmatig: veel mensen voelen zich door Frankrijk overheerst en niet serieus genomen. Het idee leeft dat de Fransen zich blijven verrijken ten koste van Afrika. Deze gevoelens zijn sterk beïnvloed door de retoriek van de afgelopen jaren. Frankrijk heeft niet goed ingeschat dat het mogelijk is om zó gehaat te worden.”

Terwijl Afrikaanse landen juist streven naar meer soevereiniteit, wordt de aanwezigheid van Franse militairen als een overblijfsel van het koloniale verleden ervaren. „Frankrijk draagt nog steeds een koloniaal stempel”, zegt de Leidse hoogleraar. „De Fransen hebben geprobeerd dat van zich af te schudden, maar dat is niet gelukt. Deze erfenis bepaalt voor een groot deel de relatie tussen Frankrijk en Afrika.”

Verkeerde keelgat

De huidige Franse president, Emmanuel Macron, had juist gehoopt de relatie met Afrika te verbeteren. Hij is de eerste Franse leider die na de koloniale periode is geboren en beloofde een nieuwe, gelijkwaardige verhouding met Afrika.

Maar in werkelijkheid blijkt dat moeilijk te realiseren, ziet De Bruijn. „De intentie om een partnerschap op gelijk niveau op te bouwen klinkt mooi, maar in de praktijk zijn er veel obstakels. Uiteindelijk is het beleid van Macron niet radicaal anders dan dat van zijn voorgangers.”

Er zijn nog steeds te veel belangen die een gelijkwaardige verhouding in de weg staan, zoals de strategische belangen van Frankrijk in Niger. Dat land is een belangrijke leverancier van uranium voor de Franse kernenergie-industrie, die sterk afhankelijk is van deze grondstof.

Franse bedrijven spelen een dominante rol in de Nigerese uraniummijnbouw. Volgens de krant Le Monde haalde Parijs in 2022 ruim 20 procent van zijn uranium uit Niger, dat ongeveer 5 procent van de wereldwijde productie voor zijn rekening neemt.

Bovendien maakt Macron soms onhandige opmerkingen over Afrikaanse landen die de spanningen vergroten. Zoals in januari van dit jaar. „Ze zijn vergeten ons te bedanken”, zei de Franse president. „Dat geeft niet, dat komt nog wel.”

Deze uitspraak schoot totaal in het verkeerde keelgat bij een aantal Afrikaanse leiders. De president van Tsjaad reageerde fel: „Ik geloof dat hij in het verkeerde tijdperk leeft.”

Volgens De Bruijn laten zulke uitspraken zien dat Macron gefrustreerd is en de relatie tussen Frankrijk en Afrika verkeerd inschat. „Het is het tegenovergestelde van wat hij zou willen uitstralen: een gelijkwaardig partnerschap.”

Slim

Toch betekent dit niet dat Frankrijk voorgoed heeft afgedaan in Afrika. „De relatie is verstoord, maar tegelijkertijd is er een sterke verwevenheid tussen de Afrikaanse landen en Frankrijk op veel vlakken, zoals cultuur en handel. Het is moeilijk om deze banden volledig te verbreken.”

De Bruijn ziet aanknopingspunten voor een betere relatie in de toekomst. De Franse taal speelt bijvoorbeeld nog steeds een belangrijke rol in veel Afrikaanse landen. „Een gedeelde taal kan helpen om een gelijkwaardigere relatie te ontwikkelen”, zegt De Bruijn. „Als landen samen een taalgebied vormen, kan dat de samenwerking bevorderen.”

Overigens stapte Mali dinsdag –in navolging van Niger en Burkina Faso– uit de Organisation Internationale de la Francophonie, een internationale groepering van Franstalige landen.

Volgens de hoogleraar zullen de relaties tussen Frankrijk en Afrika de komende jaren geleidelijk normaliseren, maar op een ander niveau. „Parijs zal zich verder terugtrekken, terwijl Afrikaanse landen hun eigen leiderschap sterker zullen benadrukken. Er zullen altijd connecties blijven, vooral op cultureel en economisch vlak. De banden tussen de burgers in beide gebieden verdwijnen niet, maar de politieke dominantie van Frankrijk zal afnemen. En als de Fransen slim zijn, laten ze dat ook gebeuren.”