Tot begin 2020 leidt het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO) een relatief rustig bestaan, achter de schermen. Het samenwerkingsverband vertegenwoordigt al jaren zo’n dertig kerken bij de regering en adviseert over allerlei kwesties. Belangrijk werk – maar het staat meestal ver van het bed af van een gemiddeld gemeentelid.

Totdat de coronapandemie toeslaat. Plotseling fungeert het overlegorgaan als spil tussen kerk en overheid. Vanaf de eerste maatregelen voor kerken schuift het CIO met regelmaat aan bij ”conference calls” met minister van Eredienst Ferd Grapperhaus.

Het CIO zit daar niet alleen. Bij een van de eerste ontmoetingen tijdens de crisis, op woensdag 18 maart, zijn naast de minister en twee leden van het CIO onder meer Gert-Jan Segers (CU) en Kees van der Staaij (SGP) aanwezig vanuit de politiek. Ook vanuit diverse kerkgenootschappen die bij het CIO zijn aangesloten, schuiven vertegenwoordigers aan. Zo neemt SGP-senator Peter Schalk deel aan de overleggen als contactpersoon namens reformatorische kerken.

Adviezen

Het CIO zit daar als adviesorgaan en niet als een soort bestuur van de kerken; die hebben hun eigen verantwoordelijkheid, benadrukt de koepel telkens. „Het CIO laat het aan de kerken zelf over hoe zij met de problematiek omgaan. Wij geven adviezen en schrijven niets voor”, onderstreept toenmalig secretaris Daniëlle Woestenberg vorig jaar maart in het Reformatorisch Dagblad.

Toch blijkt dat in de praktijk lastiger te liggen. Zeker in de chaos tijdens het begin van de crisis. De overheidsmaatregelen volgen elkaar rap op en kerken weten vaak niet goed wat die voor hen betekenen. Daarom verwachten zij duidelijkheid vanuit de frequente CIO-overleggen met de minister, waar de algemene maatregelen worden vertaald naar de praktijk voor kerken.

Er ontstaat een wisselwerking. Het CIO behartigt de belangen van kerken bij de overheid en brengt vervolgens advies uit. Maar ook omgekeerd gebruikt de minister de sleutelrol van het overlegorgaan, door de gewenste beleidslijn vanuit het kabinet bij kerken te krijgen.

Zo blijkt bijvoorbeeld uit communicatie tussen medewerkers van Grapperhaus’ ministerie –die informatie kwam vorig jaar vrij als gevolg van een wob-verzoek– dat al snel in maart 2020 het besef doordringt dat een verbod op religieuze bijeenkomsten juridisch geen grond heeft. „Insteek is echter”, mailt een ”raadadviseur” van het ministerie op 25 maart, „om met de verschillende koepelorganisaties nadere afspraken te maken, om ernaar te streven dat de diensten zoveel mogelijk digitaal plaatsvinden.” Dit heeft het CIO dan al afgesproken met de minister, via de mail van de raadadviseur mail wordt deze lijn ook aan andere religieuze koepelorganisaties meegedeeld. Een dag later komt het CIO met het eerste communiqué naar buiten: ”Religieuze organisaties: beperk erediensten tot een uiterst minimum.”

In de loop van de maanden ontstaat een bekend patroon: na een persconferentie vertaalt het CIO na overleg met de minister de nieuwe situatie in een advies richting kerken, waarna die zelf hun plaatselijke gemeenten adviseren. In de eerste maanden liggen deze adviezen veelal op dezelfde lijn als die van het CIO. Naarmate de crisis langer duurt, zeker wanneer versoepelingen in beeld komen, tekenen verschillen tussen de kerken zich duidelijker af. Met name reformatorische kerken met grote gebouwen en veel leden, nemen meer vrijheid in bezoekersaantallen.

Staphorst

Na een relatief onbezorgde zomer breekt de tweede golf aan. De overheid aarzelt lang met het nemen van nieuwe maatregelen.

Dan krijgen media er lucht van dat toepassing van de coronaregels voor bepaalde grote kerken honderden bezoekers betekent. Een mediastorm waait zondag 4 oktober over kerken, met de hersteld hervormde gemeente te Staphorst in het oog ervan.

Als een donderslag bij heldere hemel komt de dag erna de „afspraak” naar buiten die het CIO die ochtend maakte met de minister: kerken gaan terug naar dertig man per dienst, er wordt niet meer gezongen. De beslissing wordt genomen op een precair moment: aan de vooravond van het debat in de Tweede Kamer over de coronawet – waarbij ook de (uitzonderings)positie van kerken ter sprake zal komen. Nog voordat de aangesloten kerken zijn geïnformeerd, spreekt premier Rutte voor de camera’s al tevreden over de gemaakte afspraak.

Het nieuwe advies overvalt kerken en komt het CIO op kritiek te staan. Publicist Bart Jan Spruyt twittert over „ruggengraatloze Calimero’s” in de overlegkoepel. Onder de kerken tekent zich een tweedeling af: onder meer de Protestantse Kerk (PKN) en Christelijke Gereformeerde Kerken (CGK) volgen „met pijn in het hart” het nieuwe advies. De Hersteld Hervormde Kerk spreekt over „een groot dilemma” en hekelt „dat het advies haastig en onder druk van de publieke opinie genomen is.” De kerk adviseert een „substantiële teruggang”, zonder een concreet bezoekersaantal te noemen. Een vergelijkbaar advies komt onder meer vanuit de Gereformeerde Gemeenten.

Als half oktober de groepsgrootte in de hele samenleving naar dertig personen wordt teruggebracht, klinkt vanuit het CIO het geluid dat het orgaan deze ontwikkelingen „al zag aankomen” en daarom al eerder met dit advies kwam. „We signaleren dat wat we vorige week in kerkelijk Nederland hebben afgesproken weer volledig in lijn ligt met wat nu van iedereen wordt verwacht”, zegt secretaris Woestenberg in het RD.

Stil

Het overlegorgaan beseft dat de voortdurende onduidelijkheid over maatregelen onwenselijk is en tot discussie zal blijven leiden. Het CIO kondigt daarom een routekaart aan, waarmee het beleid logischer en voorspelbaarder moet worden. Een conceptkaart verschijnt een paar weken later, maar mag nog niet gebruikt worden. Inmiddels is het al maanden stil rond de kaart.

Lees ook

Waar blijft de routekaart voor kerken?

Bij verschillende vragen tijdens de afgelopen maanden van het RD aan het CIO over diverse onderwerpen klinkt als reactie: de aangesloten kerken zullen hierover worden geïnformeerd. Is het platform terughoudend geworden vanwege de mediastorm en het vergrootglas waaronder kerken –en het beleid van de minister– liggen? Feit is dat de communicatie naar buiten toe vrijwel stilligt: het laatste bericht op de site dateert van 15 december.

Ruimte

Opvallend is dat plaatselijke én landelijke kerken een jaar na het uitbreken van de crisis steeds meer hun eigen lijn gaan volgen. Ook kerken die tot nu toe de CIO-adviezen vrijwel altijd snel en volledig overnamen: de PKN kondigde zelfstandig een versoepeling in de erediensten aan, de CGK bepleitte ruimte voor meer jeugdwerk. Die versoepelingen zijn geen gevolg van CIO-advies: zo gaat het overlegorgaan nog altijd uit van „het zo veel mogelijk thuisblijven en digitaal uitzenden en meemaken van de dienst.” Ook premier Rutte onderstreepte maandag tijdens de persconferentie dat dit nog altijd overheidsadvies is.

Het CIO wil desgevraagd niet reageren op de versoepelingen die kerken doorvoeren, omdat het orgaan „sowieso niet reageert op wat verschillende kerkgenootschappen doen”, aldus een woordvoerder. In hoeverre de stilte vanuit het CIO een rol speelt in de meer zelfstandige beslissingen van kerken valt niet met zekerheid te zeggen; ook het veranderende draagvlak onder gemeenteleden zal meewegen.

Helder is wel dat de vanzelfsprekendheid waarmee de adviezen vanuit het overlegorgaan aan het begin van de crisis werden overgenomen, voorbij is. Daarmee komt de regie steeds meer bij kerkverbanden en plaatselijke kerkenraden te liggen. Dat ligt ook in lijn met de rol die het CIO voor zichzelf aan het begin van de crisis altijd zag: als adviesorgaan van zelfstandige kerken.