Dit verhaal is ook te beluisteren via onderstaande player.

Moeten we dit verhaal wel schrijven? Op de redactie van RDMagazine was een enkeling er wat huiverig voor. „Eigenlijk wil ik gewoon niet dat het zwart-op-wit staat dat we binnen korte tijd in een oorlog kunnen belanden”, klonk de toelichting op de terughoudendheid.

Tijdens een redactievergadering vertelde iemand over de problemen die ze had ondervonden bij de aanschaf van een noodradio – zo’n ding op batterijen dat je met een hendel kunt opladen. „Want ja, ik ben bezig met het verzamelen van een noodpakket”, biechtte ze op. Er werd wat om gegrijnsd en gegniffeld. Terwijl Jeff Mac Mootry, een Nederlandse voormalig commandant der mariniers, een paar dagen eerder tijdens een interview bij omroep WNL zei: „Als ik zie hoe lacherig mensen doen over het fenomeen noodpakket, dan denk ik: over vijf jaar is daar geen discussie meer over.”

Urgentiebesef

Journalisten lijken dus niet allemaal doordrongen van de urgentie van Ruttes woorden over dreigend oorlogsgevaar.

Volgens Ursula von der Leyen speelt het gebrek aan urgentiebesef breder. De voorzitter van de Europese Commissie presenteerde eind oktober een rapport over versterking van de maatschappelijke en militaire paraatheid van Europa. Die is nog ondermaats, stelde de EU-voorvrouw: „De afgelopen jaren waren er meerdere wake-upcalls, zoals de coronacrisis, de oorlog in Oekraïne en verschillende natuurrampen. (…) Maar op die veranderingen hebben we slechts simpelweg gereageerd. We moeten meer doen. We moeten onze mindset veranderen.”

Verschillende straatinterviews die op internet circuleren, maken ook duidelijk dat allerlei Nederlanders zich niet voorbereiden op potentiële rampen of een oorlog met Rusland. „Totaal niet mee bezig”, zegt de een. „Als hier oorlog komt, zou ik naar een ander land verhuizen”, zegt een ander.

Blijkbaar willen Nederlanders er niet aan, aan de gedachte dat hun land in oorlog met een andere natie zou zijn. Ruttes oproep lijkt deels aan dovemansoren gericht. Hoewel, in meerdere kranten vertellen verkopers van noodpakketten dat ze de vraag naar hun producten de afgelopen maanden explosief zagen stijgen.

Reële mogelijkheid

We willen er niet aan, maar we kunnen ons er ook niets bij voorstellen: oorlog in de Lage Landen. De generatie Nederlanders die een oorlog bewust heeft meegemaakt, is bijna uitgestorven. Jong en oud zijn gewend geraakt aan vrede.

Maar oorlog is altijd een reële mogelijkheid, stelde de Joodse schrijver Arnon Grunberg een paar weken geleden in het tv-programma Buitenhof. „Het is natuurlijk een absurde gedachte om te denken dat wij, in dit deel van de wereld, het recht hebben om altijd in vrede te leven.”

Zou het kunnen, oorlog in Nederland? Soldaten in de Steenstraat? Kogels door de Coolsingel? Geweervuur op de Grote Markt? Ja, zegt Frans Osinga, hoogleraar War Studies aan de Universiteit Leiden. „Bij een aanval op een NAVO-land geldt artikel 5 van het NAVO-verdrag en kan het opeens gebeuren dat Amerikaanse eenheden in Rotterdam landen en naar de oostgrens getransporteerd moeten worden. De Nederlandse havens en vliegvelden zijn dan een logisch doelwit van Russische raketten. Die kunnen binnen een paar minuten hier zijn.”

Grote gebod

Een oorlog is dus niet eindeloos ver weg. En we zouden ons er mentaal op moeten voorbereiden. Hoe doe je dat als christen? Moet je vooral bezig zijn met het bewaken en versterken van je hart, je mentale en geestelijke gezondheid? Ga je vooral bij je verstand te rade? Of steek je je handen uit de mouwen? En welke plaats heeft de Bijbelse opdracht om voor je naaste te zorgen hierin?

Geheel uw hart, geheel uw verstand, geheel uw kracht (handen uit de mouwen), je naaste liefhebben als jezelf – het zijn elementen uit het grote gebod dat Jezus in reactie op een vraag van een Schriftgeleerde uitsprak.

1. Geheel uw hart: bid

Dat hart, allereerst. Het gaat er in de Bijbel voortdurend over. Het meest misschien wel in de Psalmen, waarin David schreeuwt en bidt en zijn hart uitstort. Hij deed dat te midden van gevaar en dreiging. De zoon van Isaï moest namelijk nogal eens vluchten: voor koning Saul, voor zijn zoon Absalom, voor de Filistijnen. „Red mij, HEERE”, bidt hij in Psalm 140. En in Psalm 69 zucht hij: „De versmaadheid heeft mijn hart gebroken en ik ben zeer zwak.”

Te midden van dat alles klinken er krachtige belijdenissen. In Psalm 27 jubelt David: „Ofschoon mij een leger belegerde, mijn hart zou niet vrezen.” En een hoofdstuk later noemt hij God zijn Sterkte en Schild: „Op Hem heeft mijn hart vertrouwd en ik ben geholpen.”

Het hart is dus aan verandering onderhevig, zeker als er gevaar dreigt. Het kan zwak zijn, het kan versterkt worden. Het kan smelten, en vol vertrouwen zijn. Maar, wat is het hart precies? En hoe bewaak, bewaar, versterk je het – waar in de Bijbel op allerlei plekken toe wordt opgeroepen?

Zenuwcentrum

De Dikke Van Dale besteedt buitengewoon veel aandacht aan het hart. Hij noemt maar liefst 22 verschillende manieren waarop het woord gebruikt kan worden. In de meeste gevallen wordt het hart „beschouwd als zetel van…” en dan volgen er zaken als: liefde, verlangen, lust en begeerte, ge­voel en ze­de­lijk le­ven. Ook noemt het woordenboek de nauwe verwantschap met het woord ”ziel”.

De Bijbel met uitleg zegt in een infokader bij Ezechiël 36: „Met het hart wordt in de Bijbel verwezen naar het belangrijkste wat een mens heeft. Het is het zenuwcentrum van denken, doen, willen en voelen. Het hart is dé bron van het leven.”

Omdat het hart zo’n kardinale plek in het menselijk bestaan heeft, is het begrijpelijk dat de wijze koning Salomo in Spreuken 4:23 zegt: „Behoed uw hart boven al wat te bewaren is.”

Hoe doe je dat, je hart behoeden? Paulus noemt in Filippenzen 4 een remedie: „Weest in geen ding bezorgd; maar laat uw begeerten in alles, door bidden en smeken, met dankzegging bekend worden bij God; en de vrede Gods, die alle verstand te boven gaat, zal uw harten en uw zinnen bewaren in Christus Jezus.” Bidden en danken bewaren dus niet alleen je hart, maar ook je „zinnen” – je denkwereld.

2. Geheel uw verstand: denk na

Het Oekraïense volk heeft inmiddels bijna drie jaar ervaring met oorlog, met voortdurende bombardementen en oprukkende Russen. Velen sneuvelen, veel anderen lopen wonden op – fysiek en mentaal.

Om haar landgenoten te helpen, richtte Olena Zelenska, de vrouw van president Volodymyr Zelensky, twee jaar geleden het Coördinatiecentrum voor Mentale Gezondheid op. Oksana Zbitneva leidt dat centrum. RTL Nieuws sprak haar een paar weken geleden. In dat interview riep ze Nederlanders op om aan hun oorlogsmentaliteit te werken. „Dat betekent dat je denkt en handelt om te overleven.”

De Oekraïense expert op het gebied van ”social transformations” stelt dat het onmogelijk is om je volledig voor te bereiden op een oorlog. Maar het is volgens haar wel belangrijk om na te denken over een plan van aanpak voor als het zover is. Wat moet je precies doen als de bommen vallen? Weet ik waar de dichtstbijzijnde schuilplaats is? Denk daarover na, is Zbitneva’s advies. Maar ook over ethische vragen moet je nadenken: Wat zijn je waarden? Wat ben ik bereid te verdedigen?

Allemaal vragen om over na te denken. Maar de antwoorden op die vragen roepen vaak om actie. Mentaal weerbaar zijn, bereik je vaak door fysiek actie te ondernemen. Die conclusie kun je trekken bij het bekijken van tips en oefeningen die op een website (howareu.com) van het Oekraïense centrum voor Mentale Gezondheid staan. Burgers wordt bijvoorbeeld aangeraden om creatief bezig te zijn; te tekenen of te zingen. Ook staan er tips over voeding en slapen op. En een oefening om met agressie om te gaan. ”Wil je schreeuwen en slaan? Probeer deze oefening” staat er boven een instructie, met video, waarin uitgelegd wordt wat de beste manier is om schreeuwend in het luchtledige te slaan.

Schuilen

Nadenken over een plan van aanpak, dat is ook waar de Nederlandse overheid op aandringt. Zij heeft eind 2022 de website denkvooruit.nl gelanceerd, waarop informatie staat over risico’s en hoe je je daarop kunt voorbereiden. Wat moet je doen om een langdurige stroomuitval door te komen? Wat doet de overheid om een terroristische aanslag te voorkomen? Wat moet je doen tijdens extreme weersomstandigheden? Denkvooruit.nl geeft puntsgewijs antwoord op zulk soort vragen.

Frappant: in het rijtje risico’s staat geen ”oorlog”. Dat onderwerp is ondergebracht bij ”internationale spanningen”. Op de webpagina daarover staan onder het kopje ”Denk vooruit” een paar punten. Er wordt bijvoorbeeld opgeroepen om na te denken over mogelijke plekken waar je kunt schuilen. „Bijvoorbeeld thuis, op het werk of op school. Buiten of in voertuigen schuilen biedt niet genoeg bescherming. De beste locaties zijn ondergronds of in het midden van grote gebouwen.” Ook klinkt het advies om voorbereid te zijn op een combinatie van crisissituaties.

3. Geheel uw kracht: doe iets

In de psychologie is de link tussen lijf en geest al veelvuldig aangetoond. Bijvoorbeeld in het onderzoek naar psychosomatische klachten: fysieke klachten die een psychische oorzaak hebben. Veel behandelmethoden voor psychische aandoeningen bevatten ook lichamelijke oefeningen: hardlopen, ademhalingstechnieken, kickboksen.

Wie aan zijn oorlogsmentaliteit wil werken, zou dus ook fysiek aan de slag kunnen gaan, met de handen uit de mouwen. Maar wat moet je dan precies met die handen doen om op een oorlog voorbereid te zijn?

„Stel je noodpakket samen”, is het advies dat denkvooruit.nl het vaakst geeft. De overheid geeft daarbij ook een overzicht van wat je in huis zou moeten hebben voor het geval de nutsvoorzieningen worden platgelegd. Daarop staan basale dingen als flessen water, ingeblikt voedsel, dekens, een zaklamp op batterijen, kaarsen en lucifers, een EHBO-doos, wc-papier, een hamer, zaag en kniptang, reservesleutels van je huis en auto, en een powerbank om je telefoon op te laden.

Een noodradio, eentje op batterijen, staat ook op het lijstje. Maar, waar moet je bij het uitbreken van een oorlog dan naar luisteren? Daar gaat op denkvooruit.nl ook een pagina over. Bij rampen worden regionale omroepen gebruikt als rampenzender. „Als de stroom uitvalt en er geen internetverbinding meer mogelijk is, kan de regionale publieke omroep nog wel blijven uitzenden via de radio.” De FM-frequentie van de regionale omroep verschilt per regio. Op denkvooruit.nl staat daarom een overzicht van de frequenties per uitzendlocatie. Omroep Zeeland bijvoorbeeld wordt vanuit Goes met 87.9 megahertz (Mhz) uitgezonden, en vanuit Vlissingen met 98.4 Mhz.

Contant geld zit ook in het noodpakket. Over de hoeveelheid wordt al maanden nagedacht. „Het ministerie van Financiën heeft nog geen vast bedrag bepaald. In het eerste kwartaal van 2025 gaat het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer advies geven over de hoogte van het bedrag”, is de belofte die de overheid al enkele maanden doet.

Ten slotte staat op het lijstje: „Kopieën van identiteitsbewijzen en een lijstje met belangrijke telefoonnummers.” Dit advies geeft het Rode Kruis ook. Op de website van de hulporganisatie worden mensen opgeroepen een persoonlijk noodplan te maken. „In geval van nood is het cruciaal dat belangrijke informatie van en over jouw huishouden snel en makkelijk te vinden is. Zo kunnen hulpverleners of bekenden snel handelen en als dat nodig is de juiste mensen op de hoogte brengen”, legt het Rode Kruis uit.

Op rodekruis.nl is een leeg noodplan te vinden dat je kunt downloaden en invullen. Met vakjes voor gegevens van bijvoorbeeld de huisarts, de wijkagent en de zorgverzekering. „Vul deze kaart in en hang hem in je meterkast of op een goed zichtbare plek in je woning. Dan kunnen hulpverleners de informatie snel vinden.”

4. Je naaste liefhebben als jezelf: samen

Weerbaarheid van de samenleving tegen de Russische dreiging is broodnodig, betoogde Twiss Quarles van Ufford, de Nederlandse ambassadeur in Litouwen, drie maanden geleden in het Reformatorisch Dagblad. Hij zei: „Door hun ervaring met de Russen is de strijdbaarheid onder burgers voor hun land groot. Nederland kan veel van Litouwen leren.” Wat kunnen we dan van Litouwen leren? Wat doen ze daar beter dan wij?

Lees ook

Elfjes in Litouwen strijden tegen trollen uit Rusland

Volgens de collega die Quarles van Ufford had geïnterviewd, leeft in Litouwen een veel sterker gevoel van collectiviteit. Het land is gebaseerd op een wij-gevoel. In Nederland koopt iedereen z’n eigen grasmaaier, hogedrukspuit en heggenschaar; in Litouwen schaf je zulk soort zaken als buren met elkaar aan. Dat is in Nederland moeilijk, omdat buren elkaar vaak nauwelijks kennen.

Dat Nederlanders relatief individualistisch zijn, blijkt ook uit onderzoek naar de bereidheid om voor volk en vaderland te vechten dat het Clingendael Instituut een halfjaar geleden publiceerde. Hoewel die ”sneuvelbereidheid” de laatste jaren is toegenomen, ligt deze in Nederland nog steeds lager dan in veel andere landen. Van de negen landen die het instituut heeft onderzocht, bungelt Nederland onderaan met 52 procent. In Noorwegen en China is dat 90 procent. In het Verenigd Koninkrijk 68 procent.

Polarisatie

Omzien naar je naasten, dat is voluit christelijk. Want we moeten onze naaste liefhebben als onszelf. Alleen voor je eigen hachje zorgen, is dus niet zoals het hoort. En het is ook niet slim, zegt Oksana Zbitneva, van het Oekraïense Coördinatiecentrum voor Mentale Gezondheid. „Het is belangrijk om een goede band te houden met je buren, familie en vrienden. Eenheid is een krachtig hulpmiddel.”

Leven in gemeenschap, juist in gure tijden, daar pleitte econoom Paul Schenderling onlangs in een interview in RDMagazine ook voor: „Ik denk dat we als christenen de reflex moeten vermijden om ons uit onzekerheid ook maar terug te gaan trekken in een eigen bubbel van materiële buffers omdat we bang zijn dat er iets misgaat met de economie of omdat de sociale stabiliteit instort. Eigenlijk moet je exact het omgekeerde doen: volgens mij is het vooral de onderlinge ontmoeting en het leven in een gemeenschap waar de samenleving naar snakt.”

In de Bijbel is het gebrek aan eenheid een straf. Dat staat onder andere in Hosea 10. Daar kondigt de profeet de oordelen aan over Israël vanwege hun afgoderij en ondankbaarheid. Het oordeel luidt: „Hij heeft hun hart verdeeld, nu zullen zij verwoest worden.” In de kantlijn leggen de Statenvertalers uit hoe dat verdelen van het hart gaat: „Door de geest van de twist en de tweedracht, waardoor zij elkander vernielen.” Ofwel: door polarisatie verzwakt een volk zichzelf.

Op denkvooruit.nl benoemt de Nederlandse overheid ook het belang van collectiviteit: „Praat met de mensen om je heen wat jullie kunnen doen om ervoor te zorgen dat iedereen veilig is. Weten je buren, je ouders of je kinderen wat ze kunnen doen? Maak hier samen afspraken over. (…) Voorbereid zijn geeft een veilig en zeker gevoel. Voor jezelf en je dierbaren.”

Psalm 91

Oorlogsdreiging lijkt soms op een grote oudejaarsavond. Wat er gebeurt, weet je; wat de toekomst brengt, is onbekend. Dat kan angstig maken. Wat als er een bom op mijn huis belandt? Als voedsel schaars wordt? Als mijn kinderen het leger in moeten?

In Psalm 91 gaat het ook over bange harten, over gevaar en realiteit. Maar vooral over de schuilplaats des Allerhoogsten. De hervormde ds. G. Boer (1913-1973) preekte hierover, tweeënhalve week voor hij stierf. Hij zei: „Psalm 91 is geen wereldvreemd lied in die zin dat we met onze benen boven luchten en wolken zweven, maar het is een psalm midden in de barre en rauwe realiteit van elke dag. Een psalm waarin gesproken wordt over een strik van de vogelvanger, over een zeer verderfelijke pestilentie, over de schrik des nachts, de pijl die overdag heenvliegt en treft, en over het verderf dat in de middag verwoest. Dat is de achtergrond en de ondergrond. Juist vanuit deze baarlijke werkelijkheid, waarin het er zo rauw aan toe gaat, waarin de psalmist omgeven is door gevaren zonder getal, spreekt hij uit dat God zijn Toevlucht is. Dat is geen vlucht uit deze werkelijkheid in die zin dat ze wordt genegeerd en ontkend, maar dat is een vlucht in de enige werkelijkheid van God.”

Die enige werkelijkheid van God is er altijd en overal. Zijn schuilplaats is er ook, zolang de tijd bestaat. En het is nodiger om te weten waar die schuilplaats is, dan te weten waar de dichtstbijzijnde bunker zich bevindt. Of, beter: Wie die schuilplaats is. Over Hem zei de profeet Jesaja: „En die Man zal zijn als (…) een schuilplaats tegen de vloed.” De mens die deze Man als zijn Schuilplaats kent, zal ook weten hoe hij moet handelen. In vrede en in oorlogstijd. Met hart, hoofd en handen. Voor zichzelf en voor de naaste.