Litouwen voelt dagelijks de hete adem van de Russen in de nek. De Baltische staat met 2,8 miljoen inwoners grenst in het oosten aan Wit-Rusland en in het westen aan Kaliningrad, een Russische exclave aan de Oostzee. Uit vrees voor Russische troepen plaatst Litouwen drakentanden tegen tanks op bruggen naar Kaliningrad en bij de internationale luchthaven in Vilnius.

Litouwen weet wat bezetting is. De nazi’s vermoordden in 1940 en 1941 tussen de 195.000 tot 200.000 mensen van de Joodse gemeenschap in Litouwen; slechts 8000 Joden overleefden.

Tijdens de Sovjetbezetting van 1944 tot 1990 kwam een derde van de volwassen mannen –na schijnprocessen– om het leven of werd gedeporteerd naar Siberië om de wil van het volk te breken. De Sovjets doden een vijfde van alle vrouwen en een op de acht kinderen.

Litouwen, sinds 1940 onderdeel van de Sovjet-Unie, krijgt in 1990 onafhankelijkheid, na de val van de Muur een jaar eerder. „De Tweede Wereldoorlog eindigde voor Litouwen pas in 1990”, zegt de Nederlandse ambassadeur Jack Twiss Quarles van Ufford in zijn riante residentie in de hoofdstad Vilnius.

KGB-cellen

Veel Litouwers verdwenen tijdens de bezetting via het KGB-hoofdkwartier in Vilnius. „Litouwen had 5 miljoen inwoners kunnen tellen”, legt gids Jurate Teleckaite in het ondergrondse cellencomplex van het voormalige KGB-nest uit.

De sinistere cellengang in de kelder van de KGB, de beruchte voormalige Russische geheime dienst, verkeert nog in dezelfde staat als tijdens de val van de Muur in 1989. Het KGB-hoofdkwartier luistert nu alleen naar de naam Museum van Bezettingen en Vrijheidsstrijd.

Links en rechts bevinden zich cellen. Kale muren, harde britsen. Aan het plafond hangen peertjes. Het licht brandde dag en nacht, vertelt Telackaite, wier oom gevangen zat in de KGB-kelders voor het verspreiden van onwelgevallige lectuur. De vochtige cellen waren overvol met soms vijftien tot twintig gevangenen op pakweg 15 vierkante meter.

De rooms-katholieke geestelijken in Litouwen leden ook zwaar onder de Sovjets, zegt gids Teleckaite. „Zestig procent van het aantal priesters werd vermoord of raakte vermist.” Op de muur van cel 3 staan kreten van gevangenen. De Sovjets schilderden de muren om de teksten weg te werken. Onderzoekers troffen in 1995 zeker achttien lagen verf aan.

Martelkamers

Speciale martelkamers zijn voorzien van geluidwerende bekleding om geschreeuw tijdens verhoren te smoren. De wanden van de voormalige executieruimte in het KGB-kantoor vertonen kogelgaten. „Hier kwamen 1100 Litouwers om het leven”, wijst gids Teleckaite.

„We proberen zaadjes van twijfel te planten in het hoofd van de Russen” - ”Hawk”, voorman Elfenleger in Litouwen

Bijna machinaal. Bedrijfsmatig. Een video in de executiekamer brengt het proces in beeld. Ruw brengen KGB-agenten gevangenen binnen. Een schot klinkt. Een kogel door het achterhoofd maakt een abrupt eind aan het leven. Met water spoelen de agenten de met bloed besmeurde vloer schoon. Volgende kandidaat.

Nagenoeg elke inwoner van Litouwen heeft tijdens de Sovjetbezetting een of meer familieleden verloren. „Het lukraak vermoorden van mensen en het plegen van seksueel geweld tegen vrouwen vond op grote schaal plaats”, zegt ambassadeur Quarles van Ufford, voormalig directeur van de inlichtingendienst AIVD. „De persoonlijke verhalen worden binnen families van generatie op generatie doorgegeven. De geschiedenis met de Russen wordt in Litouwen beleefd en doorleefd.”

Alarmbellen

Juist door deze wrede, dodelijke ervaring met de Russische bezetter gaan in Litouwen alle alarmbellen af bij de Russische inval in Georgië (2008) en de annexatie van de Krim (2014). Litouwen waarschuwt de NAVO en Europa dringend voor het serieuze, rode gevaar. Tevergeefs. Pas bij de Russische invasie in Oekraïne van februari 2022 dringt in Europa de ernst van de Russische agressie door. „Litouwen is voor de NAVO de kanarie in de kolenmijn”, legt de ambassadeur uit.

Nieuws in beeld

Een ondergrondse cel in het voormalige KGB-hoofdkwartier in Vilnius. beeld RD

Een lange gang in het ondergrondse cellencomplex van het voormalige KGB-hoofdkwartier in Vilnius. beeld RD

Litouwen, maar ook Estland, Letland en Polen, dringen bij de NAVO aan op versterking van de afschrikking tegen de Russen. Litouwen krijgt in 2017 de ”enhanched Forward Presence” (eFP), een vooruitgeschoven NAVO-troepenmacht. Nederland neemt met 270 militairen deel aan deze NAVO-missie onder leiding van Duitsland, dat tijdelijk 700 manschappen levert. Met de toenemende Russische dreiging stuurt Duitsland vanaf 2025 permanent een brigade van 5000 man.

Paramilitair

Het Litouwse leger blijft verantwoordelijk voor de verdediging van het land. Een forse klus met amper 12.000 beroepsmilitairen, 3800 dienstplichtigen en 28.750 reservisten. Het land steekt 2,77 procent van het bruto nationaal product (bnp) in defensie, ruim boven de NAVO-afspraak van 2 procent. Litouwen koopt daarmee in hoog tempo wapens en stampt kazernes en oefenterreinen uit de grond.

„Litouwen is voor de NAVO de kanarie in de kolenmijn” - Jack Twiss Quarles van Ufford, Nederlandse ambassadeur in Vilnius

De Litouwse bevolking zit ook niet stil. Een kleine 15.000 burgers, onder wie 5500 jongeren, zijn actief in de Lithuanian Riflemen’s Union (Litouwse Schutters Unie). Deze paramilitaire organisatie ondersteunt het leger met objectbewaking, checkpointbeveiliging en gevechtstaken, maar is bijvoorbeeld ook actief tijdens crises, zoals de coronapandemie. Een van de leden is de Litouwse premier Ingrida Simonyte.

Unionleden betalen zelf hun uniform en wapen, zegt ambassadeur Twiss. „Burgers zijn naast hun drukke werkzaamheden elk weekend één dag actief voor de unie, volgen elke week een theorieavond en gaan één dag in de vier weken op oefening. De bevolking is hier wakker.”

Strijd op web

Litouwers zijn niet alleen actief in het veld, maar ook op het web. Dagelijks leveren burgers strijd tegen Russische trollen: personen die bewust op grote schaal nepnieuws verspreiden. „Poetin dwong mij onlinestrijder te worden”, zegt ”Hawk” in Vilnius. De voorman van het ”Elfenleger” wil anoniem blijven. „Litouwen is doelwit van een Russische desinformatiecampagne. Als wij hier niet sterk zijn, overkomt ons hetzelfde als Oekraïne.”

De lieflijk aandoende aanduiding ”elfjes” is gekozen als tegenhanger van de term trol, die nare, lelijke associaties oproept.

Pakweg 80 procent van de reacties onder onlinenieuwsberichten bleek na de annexatie van de Krim (2014) pro-Russisch te zijn. „NAVO bezet Litouwen” en ,Litouwen is een vervallen staat”, om maar eens wat te noemen. „Alles in Litouwen leek fout te zijn.” Hawk besloot positieve, realistische reacties te plaatsen tegen deze misleiding. Met succes. Meer burgers sloten zich bij hem aan. Een Litouws leger van elfjes strijdt nu tegen een Russisch leger van trollen.

Litouwers zetten sinds 2022 de tegenaanval in. Hawk plaatst op een Russischtalig kanaal op Telegram nieuws over de oorlog in Oekraïne, de EU en de NAVO. „We proberen zaadjes van twijfel te zaaien in de hoofden van Russen.” Hawk realiseert zich dat hij daarmee de oorlog niet kan winnen. „We groeien echter elke dag.” De organisatie telt nu 80.000 volgers.

Veerkracht

Jongeren, ouderen en minderheden zijn vatbaar voor desinformatie en nepnieuws, weet Lukas Andriukaitis van het Civic Resilience Initiative (Burgerlijk Verzets Initiatief). Deze Litouwse organisatie voor burgerlijke veerkracht geeft trainingen om nepnieuws te leren herkennen.

„Russische trollen proberen de samenleving van Litouwen te destabiliseren” - Lukas Andriukaitis, woordvoerder Civi Resilience Initiative

Andriukaitis noemt een voorbeeld. Bij een verkeersongeluk waarbij een NAVO-voertuig was betrokken, verspreidden Russische trollen het nieuws dat de Litouwse regering verzweeg dat er een kind bij om het leven is gekomen. „Zo proberen ze de samenleving te destabiliseren.”

Russische beïnvloeding in Litouwen is aantoonbaar. Onderzoeksjournalist Indre Makaraityte fotografeerde tijdens een onderzoek naar hybride oorlogsvoering deelnemers van verschillende demonstraties rond corona, vrouwenrechten en familie-/lbtqi-waarden in Litouwen. Uit analyse van de beelden bleken steeds dezelfde mensen op te duiken.

Nader onderzoek leerde dat de organisatoren en demonstranten banden hadden met de FSB, de Russische geheime dienst, en met mensen die actief waren op desinformatiekanalen, zo onthulde de onderzoeksjournalist. ,De boodschap die zij uitdragen in Litouwen komt overeen met die van het Kremlin. Daarmee proberen ze het buitenlandbeleid van Litouwen te ondermijnen en bij te stellen”, zegt Makaraityte.

Strijdbaar

Weerbaarheid van de samenleving tegen de Russische dreiging is daarom broodnodig, betoogt ambassadeur Twiss Quarles van Ufford met verve. „Door hun ervaring met de Russen is de strijdbaarheid onder burgers voor hun land groot. Nederland kan veel van Litouwen leren.”

In Litouwen leeft de overtuiging dat de Russen niet zullen stoppen, wat de uitkomst van de oorlog in Oekraïne ook zal zijn, verduidelijkt Twiss Quarles van Ufford. „Litouwers zijn ervan overtuigd dat de duidelijke expansiedrift van Rusland niet is veranderd. Dat Rusland op een gegeven moment weer gaat herbewapenen en reorganiseren, waaruit weer een nieuw conflict voortkomt.”

„In de kelder van de ambassade liggen noodpakketten en watervoorraden” - Jack Twiss Quarles van Ufford, ambassadeur in Vilnius

Het Russische leger trekt niet binnenkort bij Vaals de grens over, verduidelijkt de ambassadeur. Echter, een massale verstoring van de samenleving door het platleggen van internet of telefoonverbindingen door cyberaanvallen is volgens de voormalig AIVD-directeur niet uitgesloten.

Nederlanders moeten daarom „niet lacherig” doen over weerbaarheid, maar zich voorbereiden. De ambassadeur doet het zelf ook. „Hier in de kelder van de ambassade liggen noodpakketten en watervoorraden.”