Alles bij elkaar genomen zien we, ook in landen met een democratisch staatsbestel, een opmars van autocratische leiders. Van mensen met een groot ego, die weinig aarzelingen kennen om aan de macht te komen en te blijven.

Daarbij moeten we natuurlijk niet vergeten dat we in de vorige eeuw ook machthebbers als Hitler en Stalin hebben gehad, die voor niets en niemand opzij gingen. En koningen uit vroeger tijd hadden niet zelden ook een hoog zelfbewustzijn. „De staat ben ik”, zei de Franse koning Lodewijk XIV.

Zelfvertrouwen

Nu moet je in de politiek ook mensen aan het roer hebben die heel wat kunnen. Mensen met voldoende zelfvertrouwen, met kennis van zaken, die hun beleid weten uit te dragen, in crisissituaties het hoofd koel houden en nog zo wat. Fysieke en mentale gezondheid is ook van betekenis. Biden was duidelijk te oud voor een tweede termijn en het is ook de vraag hoe het aan het eind van zijn ambtstermijn met de nu 78-jarige Trump zal zijn gesteld.

Met het verspreiden van leugens bereik je vaak meer

In tijden van crisis en onzekerheid neemt de behoefte aan sterke leiders toe. Maar belangrijker is natuurlijk wel of iemand ook een goede leider is. Een sterke leider die duidelijk de verkeerde kant uit gaat, is een ramp voor het land. Zeker als dat leidt tot militaire avonturen of tot een beleid met totalitaire trekken. Wie of wat houdt zo iemand dan nog tegen?

Sterke mannen mogen niet boven de wet staan en ook niet boven Gods wetten. Het gevaar is groot dat ze zich door niets en niemand laten corrigeren. Mede vanwege eerdere successen zijn ze zozeer van hun eigen kwaliteiten overtuigd dat ze niet meer voor tegenargumenten vatbaar zijn.

Loop der geschiedenis

Je kunt de vraag stellen in hoeverre sterke mannen de loop van de geschiedenis bepalen. En dat alles uiteraard binnen het raam van Gods voorzienig bestel. Was de geschiedenis van Europa in het midden van de vorige eeuw heel anders verlopen wanneer Hitler geen politieke ambities had gehad, maar een succesvolle kunstschilder was geworden? Of wanneer Stalin zijn opleiding aan het seminarium had afgemaakt en priester was geworden in de Russisch-Orthodoxe Kerk? Of wanneer de sigaren rokende Churchill in de jaren dertig aan longkanker was gestorven?

De democratie bood een zeker tegenwicht tegen sterke mannen

Het blijft natuurlijk gissen, maar wanneer zij er niet geweest waren, hadden anderen hun plaats ingenomen. Die zouden het wellicht wat anders hebben gedaan, minder radicaal en minder succesvol of juist meer. De maatschappelijke en politieke constellatie waarin zij hadden moeten opereren, zou echter in hoge mate bepalend zijn geweest voor hun manoeuvreerruimte.

Of, om het van de andere kant te benaderen: als Hitler, Stalin en Churchill een eeuw eerder waren geboren, hadden ze naar alle waarschijnlijkheid niet zo’n invloedrijke rol in de wereldgeschiedenis vervuld. Gewoon omdat de omstandigheden toen heel anders waren dan in de tijd waarin zij leefden.

Autoritaire mannen

Het is en blijft in ieder geval opmerkelijk dat in onze tijd sterke mannen, niet gespeend van autoritaire trekken, hun opmars maken in de politiek. Zowel in westerse landen als daarbuiten. Eind vorige eeuw leefde de verwachting dat de groei van de democratie onstuitbaar zou zijn. Het opleidingsniveau van de bevolkingen steeg, mensen werden mondiger, internet maakte steeds meer informatie toegankelijk. Van dictaturen was gebleken dat die inefficiënt en verstikkend waren, terwijl de machthebbers zich schaamteloos verrijkten.

De ontwikkeling verliep anders. Dat heeft te maken met een toenemend crisisgevoel in de maatschappij, veroorzaakt door de klimaatproblematiek, migratiestromen, oorlogen, veranderende machtsverhoudingen, stagnerende welvaartsgroei, culturele verschuivingen en dergelijke.

Van groot belang is ook de exponentiële groei van socialemediaplatforms, zoals Facebook, X en Instagram. Op dergelijke platforms kan informatie snel viraal gaan, of die nu waar is of niet. Bij de traditionele media was vanouds toch meer het besef aanwezig dat, ongeacht hun politieke en levensbeschouwelijke kleur, de feitelijke informatie die mensen brachten juist moest zijn. ”Facts are sacred, comment is free” (feiten zijn heilig, commentaar is vrij) was de regel.

Waarheidsvraag

Nu kwam de werkelijkheid daarmee lang niet altijd overeen, maar tegenwoordig is de waarheidsvraag in de publieke discussie nog minder belangrijk geworden. Met het verspreiden van leugens bereik je vaak meer. Zeker in de politiek. De beleefde werkelijkheid is immers het belangrijkst. Probeer die naar je hand te zetten. Of er echt een asielcrisis is of niet, daar gaat het niet om; wat telt is of de mensen een asielcrisis ervaren.

De Heidelbergse Catechismus typeert liegen en bedriegen als de eigen werken van de duivel en die moeten wij vermijden. Dat besef is in onze geseculariseerde samenleving duidelijk weggezakt. Wie veel geld heeft en over een royale toegang tot de oude en nieuwe media beschikt, kan met het spuien van leugens, verdachtmakingen en haatdragende taal bij de verkiezingen heel succesvol zijn.

Politieke ondernemers

Dat is het gevaarlijke van de Amerikaanse situatie. Politici zijn daar eigenlijk politieke ondernemers. Presidentskandidaten moeten veel geld hebben en vooral ook rijke vrienden. Voor een succesvolle campagne heb je vele honderden miljoenen dollars nodig. Daar is wel aan te komen, mits je de grote gevers wat in het vooruitzicht stelt: lage belastingen, minder regels, minder controle. Als je de mensen die de sociale media beheersen dan ook aan je kant hebt, is de overwinning binnen bereik. Terecht heeft Biden daar in zijn afscheidsrede tegen gewaarschuwd.

Het democratische bestel is niet volmaakt. Ook principieel zijn er vragen bij te stellen. Een groot pluspunt was in ieder geval dat het een zeker tegenwicht bood tegen sterke mannen die hun grenzen niet meer kenden. Maar dat staat nu duidelijk onder druk.

De auteur is oud-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.

Verschillende auteurs geven duiding bij een actueel onderwerp