De plek waar een van de grootste batterijfabrieken voor elektrische auto’s ter wereld moet komen, bestaat nu nog alleen uit bomen en modder. Een deel is al weggekapt; daarnaast is er alleen een toegangsweg met modderige bandensporen op het asfalt. Verderop zijn de glimmende buizen van de petrochemische industrie te zien, een belangrijk fundament onder dit industrieterrein van de Portugese havenstad Sines.

Doorrijdend, de stad in, zie je overal schoorstenen met vlam, waar gas wordt afgefakkeld. De stad is rondom de industrie aangelegd. Dit is dé diepzeehaven van Portugal, op anderhalf uur rijden ten zuiden van Lissabon, waar containers van over de hele wereld binnenkomen en vertrekken. En daarom is het de ideale plek voor China om te investeren.

Nieuwe Zijderoute

„Het industrieterrein is de motor van de economie van Sines en daarmee van Alentejo”, zegt schoolhoofd Eduardo Bandeira. Hij leidt Etla, een privaat opleidingsinstituut voor jonge Portugezen die in de industrie van Sines willen werken, op enkele honderden meters van de locatie van de geplande batterijfabriek. Bandeira kiest zijn woorden zorgvuldig: „Ja, Alentejo is een arme regio en ja, daarom is iedere investering hier welkom.” Een batterijfabriek waarvoor 2 miljard euro wordt geïnvesteerd, met 1800 directe banen en uiteindelijk een capaciteit van 45 gigawatt (GWh) of zelfs 90 GWh, die tot de grootste ter wereld zal horen? „Ja, natuurlijk is dat interessant.”

Nogmaals ja op de vraag of China belangen heeft in Portugese industrie. „Ze hebben een aanzienlijk belang in energiebedrijf EDP, dat werd aangekocht na de economische crisis van 2008. Ze hebben een belang in REN.” Dat laatste is het bedrijf dat het hoogspanningsnetwerk in Portugal verzorgt, en tevens de LNG-terminal in Sines uitbaat. De belangen waarover het schoolhoofd spreekt, betreffen dus kritieke infrastructuur – het type belang waartegen de Europese Unie al jaren waarschuwt vanwege de veiligheidsrisico’s. Maar of China te groot is in Sines? „Daar kan ik niets over zeggen, als hoofd van een school”, zegt Bandeira.

Het is niet voor het eerst dat China zijn oog laat vallen op Sines. Eerder was er sprake van een concessie voor een nieuwe terminal, die door China uitgebaat zou worden als onderdeel van de Nieuwe Zijderoute. De toenmalige Amerikaanse ambassadeur George Glass zei in 2020 in een interview met de krant Público dat Portugal zal moeten kiezen, tussen hun „vrienden en bondgenoten” de Verenigde Staten, en de „economische partner” China. Glass: „We hebben in het verleden gezien dat als de exploitanten Chinezen zijn, zij de mogelijkheid hebben Amerikaanse schepen de toegang te ontzeggen.”

Niet eerlijk

Vanwege de pandemie deed uiteindelijk niemand een bod op de terminal, maar de geopolitieke strijd is helder – China is eropuit om zich te nestelen op plekken als diepzeehavens en andere infrastructuur, via landen die zwak staan. Xi Jinping had het in 2018 al over een „pragmatische samenwerking” met Portugal, waarmee China „de beste periode van de geschiedenis” in zou gaan. De opmerkingen van ambassadeur Glass werden hem destijds niet in dank afgenomen door de Portugezen. President Marcelo Rebelo de Sousa zei: „In Portugal zijn het enkel en alleen de door de Portugezen gekozen vertegenwoordigers die beslissen over hun lot.”

Bernardo Mendia moet erom lachen. De voorzitter van de Kamer van Koophandel voor China en Portugal, wiens werk bestaat uit het helpen van Chinese bedrijven om voet aan de grond te krijgen in Portugal en andersom, gelooft niet dat überhaupt iemand interesse zou hebben in Sines. „We proberen die havenplaats al twintig jaar te verkopen aan de beste bieder, maar het lukt maar niet. Het stelt echt allemaal niet zoveel voor.”

Mendia heeft haast; aan alles is duidelijk dat dit een man is die meer minuten uit de dag perst dan er eigenlijk in zitten. Tijdens een snelle kop koffie in een Portugees bakkertje vlak bij zijn huis, met een mierzoete palmiere recheado –een koek met stroopvulling– wil hij wel even over China praten. „Dat geklaag over het belang van China in energiebedrijf EDP is niet eerlijk. Het was de troika (IMF, Europese Centrale Bank en de Europese Commissie, red.) die Portugal geld leende na de crisis met de voorwaarde dat we de markten openden. Vervolgens doen we dat, is het weer niet goed.”

Spionage

Het zit Mendia duidelijk hoog. Dat Portugal vorig jaar alsnog een verbod op apparatuur van het Chinese Huawei op het 5G-netwerk doorvoerde vanwege het vermeende risico voor de staatsveiligheid –op aandringen van de EU– ziet hij als ongegronde argwaan tegen een belangrijke handelspartner. „Is er bewijs van spionage door China? Het enige bewijs dat ik heb gezien, is dat Angela Merkel werd bespioneerd door de NSA (de Amerikaanse inlichtingendienst; dit gebeurde in de periode 2012-2014, red.). Maar we verbieden nu geen Amerikaanse technologie.”

In eerste instantie wilde Portugal China niet uitsluiten van 5G. Voormalig premier António Costa haalde juist eind 2018 de Chinese president Xi Jinping enthousiast binnen, met een memorandum over investeringen in Portugal als onderdeel van de Nieuwe Zijderoute (Belt and Road Intiative). Bij deze import/exportroute, waarbij China ook ruimschoots investeert in Afrikaanse en Aziatische landen, gaat het erom commercieel overal voet aan de grond te hebben. Deze route kan volgens critici ook politiek uitgebuit worden: in geval van oorlog heeft China zo aanvoerroutes via hun belangen in strategische diepzeehavens; bij diplomatieke onenigheid kan China makkelijker producten uit bepaalde landen weren. Zo werden Australische wijn en gerst geweerd, nadat er vanuit Canberra een onderzoek werd opgezet naar de oorsprong van het coronavirus.

De band tussen China en Portugal gaat ver terug – tot de voormalige Portugese kolonie in Macau. Na de val van de Portugese dictatuur in 1974 werkte het nieuwe democratische Portugal naar dekolonisatie toe. Uiteindelijk werd de kolonie precies vijfentwintig jaar geleden, in 1999, overgedragen aan China. Sindsdien heeft Macau een speciale, gedeeltelijk autonome status, vergelijkbaar met die van Hongkong.

Vanwege die gedeelde geschiedenis is het Macauforum opgericht, voor wederzijdse investering. In principe gaat de interesse twee kanten uit: het is niet alleen China dat investeert, maar China staat ook open voor Portugese investeringen. Alleen is Portugal allang niet meer de grootmacht die het in de koloniale tijd was; er is nu simpelweg te weinig geld om interessante investeringen te doen.

Dat Portugal alsnog een verbod uitsprak voor het Chinese Huawei, en de telecombedrijven zelfs verplichtte alle bestaande Huawei-apparatuur uit de netwerken te slopen, kwam dan ook deels als verrassing. De drijvende kracht achter dit verbod waren volgens Mendia vooral de ambities van toenmalig premier Costa zelf. „Het is simpel. Kijk naar waar hij nu zit”, zegt Mendia, verwijzend naar de nieuwe functie van Costa als voorzitter van de Europese Raad, waartoe hij in juni is verkozen. „Politici moeten er vooral zijn voor hun eigen volk, voor de Portugezen, en niet voor dictaten vanuit Brussel.”

Al snel gaat zijn telefoon: zijn zoons moeten worden opgehaald voor hun ji­u­jit­su-les. Het gesprek gaat voort in de auto, rijdend over de rommelige kasseien van Lissabon – zigzaggend langs opgebroken straten en verkeersdrukte. „Dat politici zo argwanend zijn over China, geeft een onnodig negatief beeld”, zegt Mendia. „Maar het houdt de Chinezen niet tegen. Veel bedrijven waarmee ik spreek, weten niet eens dat we hier in de EU moeilijk doen. Die zijn gewoon op zoek naar interessante sectoren om te investeren.”

Lithiumvoorraden

Dat Chinese bedrijven zich niet laten tegenhouden, blijkt wel als je naar de getallen kijkt. Chinese investeringen in Portugal namen in 2023 met ruim 34 procent toe, terwijl hun investeringen in de rest van Europa in het algemeen juist daalden. Nu de Europese Unie het Chinese autofabrikanten met importheffingen moeilijker maakt om hun producten af te zetten in Europa –om zo de eigen autobedrijven te stimuleren– wordt het voor de Chinezen interessanter om de productie in de EU zelf te doen. De combinatie van een batterijfabriek in Sines en de aanzienlijke lithiumvoorraden die in het noorden van Portugal in de grond zitten, is daarin mogelijk een belangrijke stap.

De burgemeester van Sines, Nuno Mascarenhas, schrijft in een mailreactie dat een fabriek van dat formaat vooral meer bedrijven zal aantrekken. „In feite zou de vestiging van een autobatterijfabriek in Portugal, in het huidige proces van energietransitie dat gaande is, met name op het gebied van mobiliteit, een belangrijke factor kunnen zijn in de consolidatie van de auto-industrie in een perifeer land als Portugal.”

Nieuwe regering

De batterijfabriek is aangemerkt als project van Potentieel Nationaal Belang (PIN), waardoor de overheid meehelpt om bureaucratische barrières zo snel mogelijk weg te werken. Burgemeester Mascarenhas: „Het is om voor de hand liggende redenen beter om deze fabriek in Europa te hebben dan om dezelfde batterijen te kopen die in een fabriek in China worden geproduceerd. We moeten bovendien niet vergeten dat sommige van onze belangrijkste energiebedrijven al gedomineerd worden door Chinees kapitaal, zonder dat dit de veiligheid van het land in gevaar heeft gebracht.”

Het is nog niet volledig duidelijk hoe de nieuwe regering van Portugal, april dit jaar ingezworen, tegenover China staat. Zij houdt het verbod op Chinese apparatuur in het 5G-netwerk voorlopig in stand, maar verder heeft premier Luis Montenegro –van de centrumrechtse partij PSD– zich nog afzijdig gehouden van opmerkingen over China. Bernardo Mendia ziet een regering die redelijk open lijkt voor handel met China, en hij weet waar hij het over heeft: die middag is hij nog samengekomen met de president van het Portugese parlement; met regelmaat spreekt hij Portugese politici. Terwijl de schemering invalt en zijn zoons nog binnen bezig zijn met hun Aziatische vechtsport, staat Mendia tegen zijn auto geleund te wachten.

„Protectionisme zal iedereen alleen maar tegenwerken”, zegt hij. „Dat de export van auto’s uit China nu moeilijk gaat, komt de Chinezen slecht uit. De Chinese vastgoedmarkt is ingestort. Dus ja, die importheffingen zit ze echt dwars.” Mendia leest een aantal berichten op zijn telefoon, om er dan nog aan toe te voegen: „Ze komen er wel bovenop in China, trouwens. Het is indrukwekkend om te zien hoe ze hun economie aan het hervormen zijn, veel meer richting innovatie. Chinezen werken keihard, veel harder dan wij. Bovendien kijken ze naar andere markten. Ze investeren in het Midden-Oosten en Afrika. Ze zijn allang niet meer van het Westen afhankelijk.”