Kort voordat de oorlog in Oekraïne uitbrak, kwam 45 procent van het gas dat Europa invoert uit Rusland. Dat was een historisch hoogtepunt, weet Martien Visser. Hij is lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen. „Mede omdat Nederland minder gas uit de Groningse grond wilde halen en de Europese gasvraag niet daalde, kwam er steeds meer gas uit Rusland.”

Toen Poetin besloot Oekraïne aan te vallen, wilden Europese leiders minder afhankelijk worden van Moskou. Het lukte Europa om het aandeel Russisch gas te laten slinken tot 12 procent, maar inmiddels loopt dat percentage weer op richting de 20 procent.

Waarom is het blijkbaar zo moeilijk om van het Russische gas af te komen? Volgens Visser komt dat onder meer door zakelijke afspraken. „Via Oekraïne stroomt Russisch gas door een pijplijn richting Europa. Die afspraak is al jaren geleden in een contract vastgelegd. De Oekraïners sturen iedere maand een rekening naar Moskou, en die betalen de Russen dan ook braaf. Ondanks de oorlog doen die landen bizar genoeg toch nog zaken met elkaar.”

Maar dat gaat volgens Visser snel veranderen. Het contract loopt per 1 januari 2025 af. Oekraïne heeft volgens de lector al laten weten niet van plan te zijn om het te gaan verlengen. „Een nieuwe zakelijke overeenkomst gaat de Oekraïners te ver.”

Azerbeidzjan

Maar hoe komt Europa dan aan gas? Europese bedrijven onderhandelen daarover met Azerbeidzjan, weet Visser. De partijen naderen volgens hem een akkoord. „Azerbeidzjan moet Europa voortaan van gas gaan voorzien als de aanvoer uit Rusland voor een groot deel wegvalt”, vertelt de lector.

„Met een boycot op Russisch gas zou Europa zichzelf in de vingers snijden” - Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen

Gaat het niet verlengen van het gasleveringscontract Rusland pijn doen? Visser denkt dat dat wel meevalt. „Het ironische is dat Azerbeidzjan door de leveringen aan Europa zelf gas tekortkomt, maar die tekorten gaat dat land opvullen met gas uit Rusland. De gasbaten van Rusland zullen waarschijnlijk wel dalen omdat export naar Azerbeidzjan vermoedelijk minder zal opleveren dan de uitvoer naar Europa.”

Russisch gas komt niet alleen via pijpleidingen richting Europa. Zo komen in Nederland maandelijks een tot twee tankers met lng (vloeibaar gemaakt aardgas, LS) binnen vanuit Rusland. In het Belgische Zeebrugge komen meer Russische lng-tankers binnen, maar ook gas via pijpleidingenverbindingen met Engeland en Noorwegen. Een deel van het gas uit Zeebrugge stroomt vervolgens naar Nederland. Visser: „Moleculen hebben geen rugnummers en het gas is bij aankomst vaak al meerdere keren verhandeld. Het is dus niet te herleiden wat precies de herkomst is van het gas uit Zeebrugge.”

Europa boycot Russische olie, waarom doet Brussel dat ook niet met aardgas uit Rusland? Visser heeft zo zijn vermoedens. „Als Europa dat zou doen, snijdt het zichzelf lelijk in de vingers. Landen als Hongarije, Slowakije en Oostenrijk –die sterk afhankelijk zijn van Russisch gas– komen dan behoorlijk in de problemen. Die moeten dan gas uit West-Europa gaan halen, wat ervoor zorgt dat de Europese gasprijs gaat stijgen. Daar zijn consumenten, maar ook de industrie, natuurlijk niet blij mee. Uiteindelijk komt het, zoals wel vaker, neer op de vraag: welke prijs ben je bereid om te betalen voor een boycot?”

Qatar

Brussel timmert echter behoorlijk aan de weg om de afhankelijkheid van Russisch aardgas te verminderen. Visser verwacht dat Europa vanaf 2027 dankzij meerdere nieuwe lng-terminals aanzienlijk meer vloeibaar gas kan importeren uit landen als de Verenigde Staten en Qatar. „Die capaciteit zal vanaf dan jaarlijks toenemen. Hierdoor zal er steeds minder Russisch gas nodig zijn. Daarbij: door de energietransitie zal Europa sowieso steeds minder gas gebruiken.”

„De gasopbrengsten zijn voor Rusland niet meer dan een leuk extraatje” - Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen

Wat kan Rusland doen als het met zijn gas blijft zitten? Andere afnemers zoeken, zegt Visser. Dat is echter niet zo makkelijk als het lijkt. China wil bijvoorbeeld best graag Russisch gas hebben, maar de infrastructuur om dat te vervoeren is er nog niet. „Peking wil dat de Russen die voor het overgrote deel gaan betalen. Daarbij duurt het jaren voordat de pijpleidingen in gebruik kunnen worden genomen.”

Moskou kan er ook voor kiezen om simpelweg minder gas op te pompen, weet Visser. „Rusland is echt een gasland, dus de Russen kunnen het zelf ook goed gebruiken. Rusland exporteerde voorheen jaarlijks weliswaar 200 miljard kuub, maar verbruikt zelf het dubbele: 400 miljard kuub. De Russische gasbedrijven, en daarmee de Russische staat, verdienen alleen nauwelijks iets aan het eigen verbruik, want de binnenlandse markt is gereguleerd: gas moet tegen kostprijs worden geleverd.”

De gasbaten van Moskou zullen dus zeker teruglopen door een Europese boycot, maar gelet op het totale inkomen van Rusland legt het niet bijster veel gewicht in de schaal. „De Russen verdienen sowieso aanzienlijk meer aan de verkoop van olie”, weet Visser. De gasopbrengsten zijn zo bezien niet meer dan een leuk extraatje. De olie die eerst richting Europa ging, verkoopt Moskou nu overigens voor een groot deel aan landen als India en China. Daar verdient Poetin dus nog steeds aan.”

Trump

Visser denkt dat Nederlandse huishoudens de komende jaren in een oplopend tempo afscheid nemen van gas. „Mede door een verdubbeling van de energiebelasting sinds 2019 zijn Nederlanders dat minder gaan verbruiken. Het gasverbruik is sindsdien dan ook flink gedaald. Dat komt vanwege een aantal relatief warme winters, doordat veel huishoudens de thermostaat lager zetten en doordat woningen en gebouwen steeds beter worden geïsoleerd.”

„Trump zou kunnen besluiten om minder lng te gaan exporteren” - Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen

Welke gevolgen zou de verkiezingswinst van Donald Trump in de Verenigde Staten kunnen hebben voor de Europese gasmarkt? Momenteel zet Amerika vol in op lng, weet Visser. Trump wil daarmee doorgaan, weet Visser. Dat is goed nieuws voor Europa, want lng is hard nodig om te minderen met gas uit Rusland. Visser: „Bovendien komt er meer concurrentie, waardoor lng-prijzen op de wereldmarkt zullen dalen.”

Toch waakt Visser voor een al te groot optimisme. Als de export van lng toeneemt, zal de aardgasprijs binnen de Amerikaanse landsgrenzen stijgen. „Op de Amerikaanse groothandelsmarkt kost een kuub gas nu 10 cent –in Europa is dat  40 cent– en dat vinden ze daar al aan de prijzige kant. Laat staan als daar een paar cent bij komt. Als de aardgasprijs stijgt vanwege de export van lng, zou Trump zomaar kunnen besluiten om die uitvoer te verminderen. Hij heeft de Amerikanen immers beloofd om het aardgas voor iedere Amerikaan betaalbaar te houden.”