Een kudde konikpaarden sjokt over een grindoever bij Meers. Hun gehinnik smoort in het geluid van het snelstromende water. Hier zoekt de Grensmaas met gedruis een weg door zand- en grindbanken. Meegevoerde boomstammen liggen kriskras langs de oever. „Dit is unieke wilde riviernatuur die nergens anders in Nederland is te vinden”, zegt Hettie Meertens van ARK Rewilding.

De idylle wordt wreed verstoord door kiepauto’s die vrachten stortsteen aanvoeren. Een kraanmachine legt de stenen dwars over de rivier. Het is vloeken in de kerk voor Hettie Meertens. „De natuur op deze plek heeft zich in twintig jaar ontwikkeld tot hét voorbeeld van dynamische riviernatuur. Met de scheppende kracht van het water is een prachtig landschap geboetseerd. De nieuwe stenen dam smoort die dynamiek volledig.”

Transformatie

Haar organisatie stond aan de wieg van de natuurontwikkeling langs de Grensmaas, de rivier die tussen Maastricht en Maaseik de grens vormt met Vlaanderen. Dankzij grindwinning is dit mogelijk geworden. Grindwinners mochten 35 miljoen ton grind weghalen in de Grensmaas, op voorwaarde dat ze een landschap achterlieten dat bijdraagt aan hoogwaterveiligheid en de vergroting van natuurwaarden.

„De Grensmaas verandert geleidelijk aan in een brede, vrij functionerende rivier die zelf het landschap vormt met kwelmoerassen, nevengeulen en grindbanken”, zegt rivierexpert Alphons van Winden van bureau Stroming. Samen met ARK Rewilding bedacht hij het plan voor transformatie van de Grensmaas naar een rivier waar de natuur het voor het zeggen heeft.

De Vlaamse en Nederlandse overheid beloofden allebei dat ze de natuurlijke dynamiek de ruimte willen geven. Dat wil zeggen dat de grindrivier zelf een weg mag zoeken tussen de dijken.

Toch grijpt de mens telkens in. Er worden kuilen dichtgegooid die op de bodem zijn ontstaan na hoogwater en hier en daar leggen grijpers fijn grind in de bedding „als hulpmiddel voor natuurverbetering om de komst van waterplanten, vissen en kleine waterdieren te stimuleren”, aldus Rijkswaterstaat. Gek genoeg hebben de natuurorganisaties hier geen moeite mee. „Met het inbrengen van vers grind krijgt de natuurlijke dynamiek een beetje hulp van buiten”, erkent Alphons van Winden.

Stortstenen

De aanleg van een hoge drempel bij Meers gaat hem wel een brug te ver. Ook Natuurmonumenten en ARK Rewilding keren zich tegen de ingreep in een zijtak van de Grensmaas. „Het gaat om een stortstenen dam van 350 meter lang, 40 meter breed en minstens 3 meter hoog over de volle breedte van de rivier, die de natuurlijke dynamiek dood maakt”, zegt Van Winden. „De dam maakt korte metten met plannen die beleidsmakers bedacht hebben voor een natuurlijke grindrivier. Juist ter hoogte van Meers is de Grensmaas op z’n mooist.”

„Juist ter hoogte van Meers is de Grensmaas op z’n mooist” - Alphons van Winden, bureau Stroming

Toen Rijkswaterstaat vorige week begon met de aanleg van de dam, spande Natuurmonumenten een kort geding aan. Omdat Rijkswaterstaat werkt op grondgebied van Natuurmonumenten, beriep de natuurorganisatie zich bij de rechtbank op inbreuk op het eigendomsrecht. Daarin geeft de rechtbank Natuurmonumenten gelijk.

Rijkswaterstaat legt nu het werk stil, in afwachting van de uitkomst van een bezwaarprocedure tegen de vergunning. Bij die bezwaarprocedure sluiten ook Sportvisserij Nederland en ARK Rewilding zich aan.

Rijkswaterstaat in Limburg noemt de drempel „het reguleren van de natuurlijke dynamiek”. De dam helpt om water langer vast te houden in de Grensmaas. „Dit is nodig om de grondwaterstand in België op peil te houden. Daarover hebben we afspraken met Vlaanderen gemaakt”, zegt Renske Hamming van Rijkswaterstaat in Limburg. Als het waterpeil in de Grensmaas in de zomermaanden te laag zakt, heeft dat verdrogende invloed op het Vlaamse natuurgebied Hoge Kempen, ten westen van Maasmechelen. „De Grensmaas heeft dynamiek, maar dat brengt ook spanningen met zich mee met andere functies en effecten. We proberen de dynamiek zo veel mogelijk ruimte te geven, maar dat lukt niet altijd”, aldus Hamming.

„De Grensmaas heeft dynamiek, maar dat brengt ook spanning met zich mee” - Renske Hamming, Rijkswaterstaat Limburg

Dichtgeregeld

Voor rivierexpert Van Winden is het een teken aan de wand. Ook elders langs de grote rivieren ziet hij dat de natuur telkens het onderspit delft in de strijd met belangen van scheepvaart of veiligheid. „Wij verdragen in ons Nederlandse rivierenbeleid geen onzekerheden. We zijn bereid om net genoeg natuurlijke dynamiek toe te laten om als mens geen last van te hebben.” Zijn oproep aan Rijkswaterstaat luidt: „Zoek wat meer de grenzen op in de wet- en regelgeving voor onze rivieren. Accepteer wat meer flexibiliteit. We hebben nu onze rivieren compleet dichtgeregeld met modellen en rivierkundige kaders. Daarin lopen we vast.”