Als je iets maar lang genoeg herhaalt, gaan mensen het vanzelf geloven. Donald Trump zou dat hebben gezegd tegen zijn voormalige woordvoerder Stephanie Grisham, zo zei ze eerder deze maand. Een boodschap die Trump blijft herhalen, tot aan de dag van vandaag, is dat hij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2020 niet heeft verloren, maar dat er is gefraudeerd. Vier jaar geleden wilden socialemediakanalen als Twitter, Facebook en YouTube niet langer meewerken aan de verspreiding van dat soort verzinsels. Het account van Trump ging op zwart.

Maar de tijden van strenge controle op desinformatie zijn voorbij, schrijft de Amerikaanse techjournalist Casey Newton op technologiesite Platformer. Van 2017 tot 2023 waren sociale platforms het met elkaar eens dat zij nepnieuws moesten bestrijden omwille van de democratie. „Deze zomer was die consensus echter verbroken”, schrijft hij.

Niet dat Facebook, YouTube en X alles toestaan, maar complotten en ”cheapfakes_”_ (zie kader) zijn rijkelijk aanwezig in de digitale bubbels. Zo draaiden X, YouTube en Meta (Facebook en Instagram) de opgelegde beperkingen voor Trump en voormalig presidentskandidaat Robert Kennedy terug. Kennedy verkondigde nepnieuws rond vaccins, wat hem een ban opleverde.

Elite

Het zijn juist dit soort mensen in hoge posities die aan de basis staan van veel onzinverhalen, zegt Tom Dobber, gedragswetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam. „Desinformatie komt met name van de elite. Van toppolitici bijvoorbeeld, of van Elon Musk. Als in Amerika ”Joe the plumber” uit Florida iets post voor zijn dertig volgers, heeft dat weinig effect. Doet Elon Musk dat of Trump, dan is het bereik enorm.”

„Desinformatie komt met name van de elite” - Tom Dobber, gedragswetenschapper

Musk, de man die in 2022 Twitter overnam en de naam veranderde in X, is het grootste verschil met de Amerikaanse presidentsverkiezingen van vier jaar geleden, zegt Dobber. Musk ontsloeg bijna alle moderatoren en voert een beleid van absolute vrijheid van meningsuiting. „Dat is niet het enige. Hij is zelf als eigenaar van een belangrijk techbedrijf ook een enorme actieve rol gaan spelen in het publieke debat.”

Het is geen frisse rol. Musk profileert zich als een ideologisch bevlogen, extreemrechtse activist die met desinformatie, nepnieuws en opruiende berichten wil ontwrichten. Het doel in de Verenigde Staten: Trump aan de macht krijgen.

Regels

Musk heeft zich ontwikkeld tot een van de grootste verspreiders van desinformatie, schreef de Amerikaanse non-profitorganisatie Center for Countering Digital Hate. De berichten met desinformatie over de verkiezingen die Musk dit jaar postte, zijn gezien door 1,2 miljard mensen.

„Musk heeft een enorm bereik en gebruikt zijn invloed om bijvoorbeeld desinformatie te versturen over stemcomputers die niet betrouwbaar zouden zijn”, zegt Dobber. „Of dat er gefraudeerd wordt bij stemmen per post. Dat zijn vaak Democratische stemmen. Daarnaast verspreidde hij een filmpje over Harris dat is gemaakt met AI.”

Musk deed alsof het een authentiek filmpje was, iets dat tegen de regels is van X. Die regels lijken niet voor hem te gelden. Zo plaatste Musk ook tientallen berichten over de verkiezingen die door factcheckers zijn weerlegd. Bij dat soort berichten hoort een bijsluiter die lezers waarschuwt tegen nepnieuws. Bij Musk ontbreken deze bijsluiters.

„Door desinformatie gaan mensen nog negatiever over de tegenstander denken” - Tom Dobber

De berichten van Musk, Trump, Kennedy en andere prominente fabulanten zullen de verkiezingen niet beïnvloeden, denkt Dobber. Dus waarom hen niet links laten liggen en afdoen als „weird” (vreemd, red.), zoals de Democraten doen? Omdat zij zorgen voor een gevaarlijke vorm van polarisatie. „Wat er gebeurt, is dat mensen door desinformatie nog negatiever over de tegenstander gaan denken. Dan krijg je steeds meer mensen die geen begrip op kunnen brengen voor de ander zodat zij in verzet komen, wat op 6 januari 2021 gebeurde toen Biden verkozen was. Daarom is het jammer dat de platformen de teugels een beetje laten vieren en desinformatie wat meer toestaan.”

Arbiter

Meta en YouTube hebben laten weten dat Trump en Kennedy hun socialemediakanalen weer mogen gebruiken vanwege democratische principes. „Omdat hij nu een actieve kandidaat is voor het presidentschap van de Verenigde Staten, hebben we de toegang tot het Instagramaccount van Robert F. Kennedy Jr. hersteld”, vertelde Meta aan The Washington Post__– uiteraard vóórdat Kennedy zich vorige week terugtrok als kandidaat. YouTube had een vergelijkbaar statement over Trump. Als kandidaat moet hij gehoord kunnen worden.

“Meta en X zien zichzelf niet als de ”arbiter of truth” (scheidsrechter van de waarheid, red.)”, zegt Dobber. „Uitspraken van politici worden gecheckt, maar dan in de traditionele media. Dat is niet onze rol, zeggen socialemediabedrijven. Dus komt op Facebook en Instagram desinformatie gewoon in de tijdlijn van mensen.”

Nu is er iets te zeggen voor de opstelling van Meta en X, want de scheidslijn tussen censuur en bestrijden van desinformatie is soms dun. „Maatregelen kunnen zeker iets weg hebben van censuur. Het is natuurlijk zo dat desinformatie niet altijd 100 procent onzin is. Het is belangrijk dat mensen weten wat politici zeggen. Toch zie ik graag een check op het waarheidsgehalte. Meta maakt zich er wel erg makkelijk vanaf door te zeggen dat zij voor factchecks__vertrouwen op traditionele media. Zeker ook omdat veel mensen op Meta niet in aanraking komen met de traditionele media.”

Lucratief

Techjournalist Casey Newton signaleert bij desinformatie „een aspect waarover nauwelijks wordt gediscussieerd”. Er is namelijk vraag naar. Newton citeert New York Times-columnist Davis French. „We zijn niet slecht geïnformeerd omdat de regering systematisch liegt of de waarheid onderdrukt”, schreef hij. „We zijn slecht geïnformeerd omdat we de verkeerde informatie die we ontvangen, leuk vinden en verlangen naar meer.”

Desinformatie is dus gewoon business. „Het is zeker business en daarom zo lastig om aan te pakken”, zegt Dobber. „Als platform heb je de verantwoordelijkheid om desinformatie aan te pakken, maar het scoort en dat is goed voor de kas. Daarbij is desinformatie ook lucratief voor de verspreiders ervan. Zij krijgen zo volgers en worden dan een soort influencer. Daar verdienen ze geld mee.”

Wetgeving

Is er dan niets te doen tegen desinformatie? Wetgeving kan helpen. Het Verenigd Koninkrijk denkt na over strengere wetgeving nadat Musk opruiende berichten had geplaatst over het bloedbad bij een dansfeestje in Southport. Volgens rechts-extremisten was het een asielzoeker die kinderen doodstak. Dat bleek niet het geval. Er braken rellen uit. „Een burgeroorlog is onvermijdelijk”, schreef Musk, tot woede van de regering in het Verenigd Koninkrijk.

„Dit is een probleem dat niet weggaat; misschien moeten we dat maar accepteren” - Tom Dobber

Dobber hoorde uit onverwachte hoek een waarschuwing tegen strengere wetgeving. „Ik geef het vak ”misinformation crisis”, een internationale master. Daarin zitten studenten uit China en de Verenigde Staten. De studenten uit de VS hebben een grote vrijheid van meningsuiting. Zij zeggen: „Je moet strenger reguleren, boetes geven en het verspreiden van desinformatie desnoods strafbaar stellen”. De Chinese studenten hebben weinig vrijheid van meningsuiting. Zij zeggen: „Strafbaar stellen en strenger reguleren moet je absoluut niet doen. Je geeft de overheid te veel macht. Daar maakt zij misbruik van en dat zorgt voor enorme onvrijheid.” Als je vrijheid van meningsuiting hebt, neem je die soms een beetje voor lief. Dit is een probleem dat niet weggaat en misschien moeten we dat maar accepteren.”