Wie over de dijk tussen Zwolle en Deventer bij Olst rijdt, zal het vrijwel zeker opvallen. Langs de weg is de geschutskoepel van een tank te zien. Ook steken er wat betonnen bouwwerken boven de grond uit. En wie van de weg afgaat, ontdekt in het groen enkele bunkers. Ze maken deel uit van de IJssellinie. Maar ze vormen niet het hoofdbestanddeel. Dat ligt namelijk onder de weg, verborgen voor het voorbijrazende verkeer, maar wel zichtbaar voor de wandelaar. Het belangrijkste deel bestaat namelijk uit enkele inlaatschuiven, die water over het land moesten laten stromen. De kanonnen en bunkers zorgden slechts voor de verdediging van die waterwerken.

Al tijdens de Tweede Wereldoorlog vrezen velen voor een oorlog tussen de Sovjet-Unie en landen in het Westen. De Britse premier Winston Churchill is een van de voorstanders van zo’n treffen. Tijdens en zeker ook na de oorlog wordt nagedacht over de vraag op welke lijn de Russen moeten worden tegengehouden als ze opdringen. De nieuwgevormde NAVO speelt hierin een grote rol. Langs een rivier –een natuurlijke barrière– moet een verdedigingslijn komen. De Rijn wordt hiervoor uitgekozen. Dat betekent dat Duitsland, de oorspronkelijke vijand, grotendeels wordt opgeofferd. Landen in West-Europa, zoals Frankrijk, Spanje, Portugal en de Britse eilanden moeten worden beschermd. Nederland kan een buffer vormen, zo is de gedachte. Rivieren moeten de opmars van het Rode Leger remmen. Er wordt weliswaar rekening gehouden met aanvallen van vliegtuigen en parachutisten, maar zonder bevoorrading over land is een leger machteloos. Dus de toevoer van goederen moet worden geremd.

Zwolle verwoest

Om die reden werkt de NAVO een plan uit. In Nederland wordt gedacht aan een eeuwenoud principe: inundatie, ofwel onderwaterzetting. Maar als de loop van de Rijn wordt gevolgd, zullen grote en dichtbevolkte delen van Nederland onder water komen te staan. Nederland krijgt het bij de NAVO voor elkaar dat een aftakking van de Rijn, de IJssel, het uitgangspunt wordt. De omringende gebieden in Gelderland en Overijssel zijn relatief dunbevolkt. Echter: het Rijnwater stroomt in de IJssel minder krachtig. Dat vraagt om Nederlandse ingenieurskunst. Zonder dat de bevolking het weet, ontwerpen deskundigen een linie die loopt van Lobith tot aan IJsselmuiden. Zwolle zal voor een goed deel worden verwoest. Het water zal hier op veel plekken tot aan de eerste verdieping van de huizen komen te staan. Zo ver komt het gelukkig nooit. Een oorlog blijft uit en de linie wordt voor een groot deel ontmanteld. Slechts enkele plekken, zoals bij Olst, blijven intact.

Voorzitter Jacques Duivenvoorden en bestuurslid Henk Blaauw van Stichting De IJssellinie verdiepen zich samen met zeventig andere vrijwilligers graag in de geschiedenis van het verdedigingswerk. De stichting wil de historie levend houden. „Waterlinies zijn gewoonlijk gebieden waar een fort in het water staat met een ander fort op schootsafstand. Zo worden gebieden die onder water staan beschermd door de forten”, aldus Duivenvoorden. „De IJssellinie is anders. Hier gaat het om het water en worden de waterinlaten beschermd vanuit bunkers.” De bunkers spelen dus een ondergeschikte rol.

Oekraïne

Om aan te tonen wat het doel is van de linie, verwijst Blaauw naar het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne in 2022. Konvooien met Russisch materieel stonden toen te wachten om Oekraïne in te gaan. Mede door de slechte aanvoerwegen kwamen de konvooien niet verder. „Een leger is afhankelijk van de logistiek. Je moet je troepen kunnen bevoorraden met brandstof en voedsel. Zonder een goede logistiek komt een leger niet vooruit.” Dat is ook het doel van de IJssellinie: voorkomen dat troepen, die bijvoorbeeld door de lucht achter de linie worden gedropt, versterking krijgen. „De linie had als opdracht om vertragend te werken, zodat geallieerde troepen elders in Europa zich konden hergroeperen.”

Zonder dat de omwonenden het weten, start in 1951 de bouw van de linie. In 1953 is hij klaar. Duivenvoorden: „Van al het water dat bij Lobith ons land binnenkomt, stroomt ongeveer een negende deel door de IJssel. De rest gaat naar andere rivieren.” De hoeveelheid die door de IJssel stroomt is veel te weinig om een strook van 5 tot 10 kilometer breed tussen Lobith en IJsselmuiden onder water te zetten. Er moet namelijk op elke plek zeker een halve meter water staan om te voorkomen dat vrachtwagens erdoor kunnen rijden en om te zorgen dat transportschepen met een geringe diepgang er ook niet overheen kunnen.

Gewapend beton

Bij Arnhem en Nijmegen worden stuwdammen gebouwd om het water richting de IJssel te leiden. Ook onder andere bij Olst komen bouwwerken om het water in goede banen te leiden. Bunkers met luchtafweergeschut en kanonnen van tanks moeten voorkomen dat deze waterwerken worden vernield. Verspreid over drie gebieden bij Lobith, Arnhem en Olst bemannen in totaal 2400 militairen de bunkers en het geschut. „Een bunker had muren van 1,20 meter dik gewapend beton. Die konden tegen de zwaarste bom die op dat moment bestond.” Om de linie te bouwen, worden delen van de Atlantikwall langs de kust gesloopt en overgebracht naar Overijssel.

Oefenen met de linie is niet mogelijk. Het is mede vanwege de geheimhouding en de schade ondoenlijk om gebieden onder water te zetten. Duivenvoorden: „Er was uitgerekend wat een onderwaterzetting zou betekenen. Binnen enkele dagen zouden ruim 400.000 mensen en 80.000 stuks vee moeten evacueren. Burgers wisten niets van de linie. Er zouden 10.000 doden vallen door ongelukken, uitputting en verdrinking. En die 10.000 is waarschijnlijk een lage schatting.” Dat er zo veel doden zouden vallen, was een risicoafweging van de regering. Elders zouden er veel meer doden vallen als de linie niet werd gebruikt, zo was de redenering.

Te stevig

De linie raakt al begin jaren 60 in onbruik. Duitsland wordt in 1956 lid van de NAVO en het bondgenootschap besluit ook dat land te gaan beschermen tegen een eventuele Russische inval. Daarom wordt de verdedigingslijn verlegd naar Duitsland. In 1968 begint de afbraak van de IJssellinie. Op sommige plekken is de linie echter te stevig om te kunnen slopen. Onder andere bij Olst raakt de verdedigingslijn in verval. Na het einde van de Koude Oorlog, in de jaren 90, ontstaan er plaatselijke initiatieven om de linie zichtbaar te maken.

„„In de bunker waren militairen helemaal op zichzelf aangewezen”” - Henk Blaauw, bestuurslid Stichting De IJssellinie

Inmiddels zijn bij Olst zowel de inlaatschuiven voor het water van de IJssel als de bunkers zichtbaar gemaakt voor het publiek. Aan de schuiven is overigens niet veel te zien. Alleen met behulp van borden die erbij staan wordt duidelijk hoe de metershoge waterwerken van staal en beton in geval van oorlog konden worden ingezet.

Duivenvoorden en Blaauw tonen een van de bunkers waar nog wel veel te zien is over de IJssellinie: de hospitaalbunker. Tussen de betonnen muren voelt het kil aan. Hier kan geen straaltje zonlicht komen. Met enige regelmaat zijn er rondleidingen in de bunker, waarvan de inrichting terug is gebracht in de stijl van de jaren 50 en 60.

Geamputeerde hand

In de bunker zijn diverse vrij krappe kamers. In een zaal staan stapelbedden. Ongeveer dertig gewonden konden hier worden verzorgd. In een kleinere kamer staat een pop die een chirurg moet voorstellen. Uit een vuilnisbak steekt een geamputeerde hand. Blaauw: „Je kwam hier niet als je een griepje had.” Een sterilisatieruimte en een röntgenkamer maken ook deel uit van het betonnen bouwwerk. Op meerdere plekken staan poppen en maquettes en hangen foto’s om uitleg te geven over de linie. „Hier kwamen geen burgers. Op deze plek waren militairen helemaal op zichzelf aangewezen. Als de linie in werking zou zijn, zaten ze hier helemaal alleen.” De bunkers waren gebouwd op terpen, die droog zouden staan als het water zou komen.

Zo ver kwam het echter niet. Geen enkele vijand meldde zich bij de IJssel. De grootste vijand lijkt nu de vergetelheid. Door onder andere rondleidingen probeert Stichting De IJssellinie ook die vijand op een afstand te houden.

„„Je moet je troepen kunnen bevoorraden. Zonder een goede logistiek komt een leger niet vooruit”” - Jacques Duivenvoorden, voorzitter Stichting De IJssellinie