In discussies over de wenselijke zorg voor mensen met genderdysforie ben ik de opmerking tegengekomen dat andere –met name Aziatische– culturen toleranter staan tegenover transgender personen. Dat roept de vraag op wat in die culturen de positie is van transgenders en van andere minderheden, die wel worden aangeduid met lhbti. En welke cultuurkenmerken zorgen voor die andere positie?
Ik heb een korte verkenning uitgevoerd om voorlopige antwoorden te vinden op deze vragen. Daarbij richt ik me op India en Thailand, landen waarin de dominante godsdienst het hindoeïsme respectievelijk het boeddhisme is.
Het hindoeïsme kent vele goden, die verschillende vormen kunnen aannemen en soms van geslacht kunnen veranderen. Het hindoeïsme focust op een continu proces van geboorte en wedergeboorte (reïncarnatie), totdat uiteindelijk het ware zelf uit de tijdelijke, materiële verschijningen wordt bevrijd. Dit betekent ook een bevrijding van sensuele (inclusief seksuele) ervaringen. Hoewel hindoeïstische heilige teksten, zoals de Veda’s, geen onderscheid maken tussen heteroseksuele en homoseksuele handelingen, ontmoedigen ze seksuele handelingen die niet tot voortplanting kunnen leiden, vooral voor brahmanen, die in India de hoogste kaste vormen. (Formeel is het kastenstelsel afgeschaft, maar het heeft nog steeds invloed op de cultuur.) De Veda’s verwijzen naar een ”derde geslacht”, hijra’s genoemd, mensen voor wie seks niet op voortplanting is gericht vanwege impotentie of homoseksuele oriëntatie. Zij vormen aparte gemeenschappen. De hijra’s vormen geen homogene groep. Sommigen zijn homoseksueel of lesbisch (van hen zijn sommigen ook prostitué), anderen zijn eunuch en ook transgenders kunnen ertoe behoren. De hijra’s vereren een godin die wordt verbonden met het transgender-zijn. Hijra’s worden in de hindoesamenleving soms ritueel geëerd met een rol in bepaalde ceremonies; zij zouden beschikken over goddelijke krachten of inzichten. In de praktijk bestaan er grote verschillen tussen de verschillende hindoegemeenschappen en komt onheuse bejegening van homoseksuele en transgender personen veelvuldig voor.
Ongeveer 94 procent van de Thaise bevolking hangt het Theravada-boeddhisme aan. Het traditionele boeddhistische kader plaatst mensen in gescheiden categorieën van man of vrouw. Deze leer sluit lhbti-mensen uit van het monnikenleven, dat het hoogste ideaal is in een boeddhistische gemeenschap. Ook in het boeddhisme vormt afzien van elke vorm van seksuele activiteit een onderdeel van het streven naar ”nibbana” of ”nirwana” (verlichting). Sommige stromingen in het boeddhisme zien homoseksualiteit en genderdysforie als een gevolg van slecht karma (daden) uit een vorige incarnatie. Andere stromingen hebben een opener houding.
Thailand staat bekend om zijn acceptatie van ”kathoeys”, wel vertaald met ”ladyboy”, ook een soort ”derde geslacht”. Tot die groep behoren zeer vrouwelijke mannen en man-vrouw transgender personen, van wie velen overigens geen medische transitie nastreven. Verder kent men de ”paṇḍaka’s”, een term uit het Sanskriet die queer mensen beschrijft (niet duidelijk man of vrouw, geen duidelijke seksuele oriëntatie). Hiertoe behoren naast de kathoeys ook andere minderheden die nu met de afkorting lhbti worden aangeduid. Deze mensen, vooral de kathoeys, worden in de steden min of meer geaccepteerd en tegelijkertijd gediscrimineerd, onder meer bij de toegang tot gezondheidszorg en werkgelegenheid. Vaak zijn ze werkzaam in lager betaalde banen, bijvoorbeeld als winkelbedienden, in schoonheidssalons, als serveersters of in de seksindustrie. Uit westerse landen komen veel toeristen naar Bangkok juist vanwege de seksindustrie.
In onze cultuur is medische techniek de primaire strategie om gezondheidsproblemen op te lossen. De positie van lhbti’ers in andere culturen hangt nauw samen met de daarin overheersende religie. Met behulp van religieuze categorieën, eerder dan met medische techniek, ontvangen die minderheden een bepaalde plaats in de samenleving. We zien wel dat zowel in India als in Thailand die minderheidsgroepen onder invloed van globalisering geleidelijk meer worden geaccepteerd, evenals medische transitie. Bepaalde elementen uit die andere culturen zomaar overnemen, gaat niet. We kunnen ons wel afvragen welke mogelijkheden onze cultuur kan bieden om, los van medische techniek, transgenders een draaglijke plek in de samenleving te geven.
De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar aan de Lindeboomleerstoel, VUmc en TU Utrecht.
