De dienstplicht leidt een slapend bestaan in Nederland. Zijn we voldoende voorbereid op een oorlog?
„Huh? Moet ik het leger in?” Grote kans dat jongeren vanaf 17 jaar zich dat afvragen als ze deze week hun dienstplichtbrief ontvangen. Wat betekent die plicht precies anno 2024? En is Nederland voldoende voorbereid op een oorlog?
Om maar gelijk met de deur in huis te vallen: de dienstplicht is in Nederland niet afgeschaft. Terwijl mensen dat wel vaak denken. Heel gek is dat niet, want de overheid roept sinds 1 mei 1997 dienstplichtigen niet meer actief op voor het leger. Alleen in uitzonderlijke situaties, zoals een dreigende oorlog, bestaat de kans dat je alsnog in dienst moet, als aanvulling op het bestaande beroepsleger.
Zo’n 200.000 jongeren die 17 jaar zijn, of dit jaar 17 worden, kunnen dus opgelucht ademhalen als deze week hun dienstplichtbrief van het ministerie van Defensie op de mat valt. Het is slechts de administratieve mededeling dat ze nu als dienstplichtige staan genoteerd. Dat geldt voor iedereen tussen 17 en 45 jaar. De dienstplicht in Nederland leidt dus een slapend bestaan.
Zijn we echter voldoende voorbereid op mogelijke uitbreiding van de oorlog in Oekraïne op het Europese continent? „Nee”, concludeert defensiespecialist Dick Zandee van onderzoeksinstituut Clingendael. Hij schaart zich daarmee achter de zorgen die de hoogste NAVO-militair Rob Bauer recent in de media uitte. Hij riep NAVO-landen op beter in te spelen op een „nieuw onvoorspelbaar tijdperk”.
Mentaal en praktisch zijn we niet klaar voor oorlog
Zandee: „Na het einde van de Koude Oorlog dachten we dat er in Europa nooit meer oorlog zou komen, terwijl we daar in Oekraïne nu wel mee worden geconfronteerd. Mentaal en praktisch zijn we niet klaar voor oorlog. Bauer zegt terecht dat het ons kan overkomen. Misschien niet meteen in Rotterdam, maar wel in de Baltische staten. Als lid van NAVO zijn ook wij dan in oorlog en kan Rusland ook ons bedreigen met het lange afstandsraketsysteem.”
Zandee vervolgt: „We denken in Nederland al snel ter geruststelling: „We hebben toch de NAVO, waar we lid van zijn?” Dat is zo: maar die zorgt voor de inzet van strijdkrachten, niet meer dan dat. Vergeet niet dat een oorlog grote impact zal hebben op de economie.”
Geweldsverhoudingen
Toch is dat geen reden om te pleiten voor herinvoering van de dienstplicht zoals die tijdens de Koude Oorlog gold, benadrukt Zandee. „We konden toen massaal mensen op de been brengen, maar ook Rusland lukt dat niet meer, zo zien we in Oekraïne. Je moet dus kijken naar de geweldsverhoudingen. Je kunt die uitdrukken in capaciteit via lucht, land en zee. Met name wat betreft de landmacht zit Nederland op een te laag niveau, meent de NAVO. De beperkte eenheden die we kunnen inzetten, kunnen we nu al niet volledig bemensen.”
Daar is werk aan de winkel, meent Zandee. Bij Defensie zijn elk jaar vijfduizend nieuwe medewerkers nodig, zegt een woordvoerder van het ministerie. Om aan die vraag te kunnen voldoen, zet Defensie in op onder meer het betaalde dienjaar. Jongeren kunnen dan vrijwillig een jaar dienen in de krijgsmacht. Een aantal van hen besluit daarna in het leger te blijven.
De nieuwe lichting dienstplichtigen wordt in de brief van deze week op de optie van het dienjaar gewezen. Sinds september vorig jaar maakten 221 mensen er gebruik van. „Peanuts als je ziet wat er nodig is”, concludeert de defensiespecialist.
Zweedse model
Het ‘Zweedse model’ zou volgens hem meer zoden aan de dijk zetten. „De gaten die je in de beroepskrijgsmacht hebt, vul je dan met dienstplichtigen aan. Dat is een beperkte dienstplicht. Van tevoren vullen alle jongeren een enquête in. Op basis van de uitkomsten wordt dan een selectie gemaakt. Huidig demissionair staatssecretaris Christophe van der Maat is voorstander van zo’n aanpak, maar vanwege de formatiebesprekingen voor een nieuwe regering is dat plan geparkeerd. In elk geval zijn de partijen BBB en NSC er voorstander van.”
Los van het feit dat er nu geen meerderheid in de Tweede Kamer is voor volledige herinvoering van de volledige opkomstplicht, zou dit ook tot praktische problemen leiden. „Er zijn geen kazernes, legerplaatsen en oefenmogelijkheden meer om al die duizenden dienstplichtigen op te vangen.”
Er zijn geen kazernes, legerplaatsen en oefenmogelijkheden meer om al die duizenden dienstplichtigen op te vangen
Veel hangt daarom af van de koers van de NAVO, het militaire samenwerkingsverband van 32 landen uit Noord-Amerika en Europa, waarvan Nederland ook deel uitmaakt. „Samen staan we garant voor onze Europese en nationale veiligheid. Wat is nodig? We zien dat wapensystemen geautomatiseerd worden, waardoor steeds minder personeel nodig zal zijn. Tegelijk toont het conflict in Oekraïne aan dat moderne oorlogsvoering gepaard gaat met een grondoorlog. En dat vreet gewoon personeel. De grootste zorg van de NAVO is dan ook om veilig te stellen dat we een oorlog kunnen blijven voeren. Die is bij de meeste westerse landen, waaronder Nederland, beperkt. Naast de voorsprong in technologie heb je ook voldoende mensen nodig.”
Maatschappelijke dienstplicht
Dat laatste ligt ingewikkeld in een geïndividualiseerd land als Nederland, beseft Zandee. Hij pleitte al eerder voor invoering van een maatschappelijke dienstplicht. Jongeren kunnen dan kiezen voor welk maatschappelijk doel ze zich willen inzetten. Dat kan de krijgsmacht zijn, maar ook helpen in de zorg of in het onderwijs, waar personeelstekorten zijn. „Dit versterkt de broodnodige samenhang in de samenleving om zo weerbaar te worden. Gebrek hieraan speelt een land als Rusland alleen maar in de kaart.”
