Er is sprake van een trend, stelt mr. dr. Laura Burgers, onderzoekster duurzaamheid en recht aan de Universiteit van Amsterdam. Wereldwijd zijn er op dit moment 400 initiatieven om natuur meer rechten te geven (zie ”Tijdlijn”). In Nederland kwamen er ook diverse plannen op gang (zie ”Initiatieven in Nederland”).

Natuurrechten passen in een bredere ontwikkeling waarin het recht een grotere rol opeist rond duurzaamheid en klimaat. Neem alleen in Nederland al de stikstofuitspraak van de Raad van State en de klimaatrechtszaak van actiegroep Urgenda tegen de Nederlandse staat. Burgers ziet wel een belangrijk verschil. „Actiegroepen starten genoemde rechtszaken omdat ze vinden dat wetten of afspraken niet worden nagekomen. Ze willen bestaand beleid repareren. Rechten voor de natuur zijn daarentegen vaak preventief bedoeld. Om meegewogen te worden in de besluitvorming en zo schade te voorkomen.”

Het idee is namelijk dat natuur bij elke projectontwikkeling meer centraal komt te staan. Neem de aanleg van een snelweg of de bouw van een olieplatform. Nu worden hierbij vooral economische belangen afgewogen. Door de natuur rechten te geven, kunnen de belangen van de natuur beter worden meegewogen.

De roep om rechten voor de natuur komt niet uit de lucht vallen. De discussie erover startte in een periode dat milieuproblemen voor het eerst gevoeld werden (zie ”Tijdlijn”). In de jaren 70 kwam de Club van Rome met zijn alarmerende rapport. De boodschap: er zijn grenzen aan economische groei op een eindige aarde. Sinds die tijd staan steeds meer signalen op rood, ziet Burgers. Denk aan klimaatverandering, vervuiling, uitsterven van soorten en stikstofproblemen. „Voorheen wogen we vooral menselijke belangen, zoals welvaart, geld en groei. Nu zien we dat dat niet houdbaar is en dat het niet vrijblijvend is hoe we handelen. Door mensen veroorzaakte klimaatopwarming zorgt voor zeespiegel-
stijging. De mens is dus onlosmakelijk verbonden met de natuur. Daarnaast gaat toekenning van rechten uit van de intrinsieke waarde van de natuur.”

Baanbrekende beslissingen

In Ecuador zorgden in de wet verankerde rechten voor de natuur al voor „baanbrekende” beslissingen, weet de juriste. „Daar bepaalden rechters dat alleen een milieueffectrapportage (mer, MK) voor een mijnbouwproject niet genoeg was. Ook mét een keurig uitgevoerde rapportage kunnen de rechten voor de natuur geschonden worden volgens de rechters. In Westerse landen, waar de natuur geen rechten heeft, volstaat zo’n mer doorgaans wel.”

Burgers relativeert hoge verwachtingen van het geven van rechten aan de natuur enigszins. „Het gaat ons niet opeens uit alle problemen helpen. In Bolivia staan natuurrechten al bijna vijftien jaar in de wet, toch gebeurt er minder dan in Ecuador. Mijnbouw biedt namelijk zo veel beloftes om de bevolking uit de armoede te helpen, dat de natuur vaak het onderspit delft. Het laat zien dat de wet uiteindelijk een belangenafweging blijft. Net als bij mensenrechten geldt voor rechten voor de natuur dat er geen blauwdruk is hoe je die belangenafweging moet doen.”

Als de natuur rechten krijgt, zullen uiteindelijk mensen de belangen van de natuur moeten behartigen. „Of dat gaat werken? Vertegenwoordiging is al normaal in het recht. Zo nemen volksvertegenwoordigers de belangen waar van stemmers, ouders die van kinderen, advocaten die van mensen die procederen. De vertegenwoordiger in kwestie moet wel verstand van de natuur hebben.”

Niet iedereen zal blij zijn als de natuur extra rechten krijgt. Het kan immers ten koste gaan van de eigen belangen. De Amsterdamse onderzoekster relativeert die zienswijze. „Want bij alles wat we nu al doen, spelen talloze belangen een rol. De uitkomst van een belangenafweging stelt bijna altijd mensen teleur. Dat is dus niet nieuw. Essentieel voor een rechtsstaat is dat het proces van belangenafweging op een eerlijke manier gebeurt. Als dat zo is, zijn mensen eerder geneigd om de uitkomst te accepteren, zelfs als die hun onwelgevallig is, wijst wetenschappelijk onderzoek uit.”

Moeder aarde

In veel literatuur over rechten van de natuur gaat het over ”moeder aarde”. Volgens Burgers zit daar niet slechts één speciale levensbeschouwing achter. De moederaardegedachte wordt vaak verbonden met de newageachtige Gaia-hypothese van James Lovelock. Maar veel inheemse volkeren noemen van oudsher de aarde ook zo. Zoals in Ecuador: daar hebben ze het over Pachamama (moeder aarde). „Een van de grote denkers op dit thema is Thomas Berry, een christelijke theoloog. Ik zie dan ook dat mensen vanuit verschillende wereldbeschouwingen aansluiten. Christenen die ermee bezig zijn, noemen vaak het idee van rentmeesterschap voor de schepping.”