„Een kop koffie? Dat kan hoor, het is hier een verzorgingsstaat”, grapt Jan Peter Balkenende over de voorzieningen op het Rotterdamse kantoor van accountants- en adviesconcern Ernst & Young (EY). De oud-premier werkt daar sinds 2011, een half jaar na het einde van het kabinet-Balkenende IV.

De verzorgingsstaat is de afgelopen drie decennia minder riant geworden. Tegelijk verloren grote groepen burgers hun vertrouwen in de overheid. Op 22 november stemde een kwart van de kiezers op een populistische partij, de PVV, die zegt Nederlanders weer voorop te willen zetten.

„Er is afstand ontstaan tussen wat er in Den Haag gebeurt en hoe mensen de zaken beleven”, zegt Balkenende. „Denk ook aan de toeslagenaffaire en de aardbevingen in Groningen als gevolg van de gaswinning. Zelfs in ons land, waar we alles goed hebben georganiseerd, vragen mensen zich af: „Wat gebeurt er? Hoe ziet mijn toekomst eruit?””

Zorgwekkend, zo noemen de CDA’er Balkenende en filosoof en partijgenoot Govert Buijs de onvrede. Die dreigt namelijk de noodzakelijke overgang naar een duurzame wereld te blokkeren, waarschuwen ze.

Buijs: „We hebben de afgelopen tweehonderd jaar een enorme welvaartssprong gezien, maar het is ecologisch onhoudbaar om zoiets nog eens tweehonderd jaar te doen. Iedereen moet meedoen om een duurzame samenleving te bereiken, maar die verdwijnt uit beeld als mensen afhaken, omdat bijvoorbeeld de aanschaf van een warmtepomp te duur is.”

Daarom moet de pijn van de omschakeling verdeeld worden. Buijs: „Anders voeden we het populisme. Denk aan subsidies voor elektrische auto’s. Mensen met een kleine beurs denken: die auto kan ik sowieso niet betalen, dus die subsidie is voor de rijken. Verduurzaming wordt dan een project voor een beperkt aantal mensen. Heel gevaarlijk.”

Schepping in cultuur brengen

In hun boek ”Capitalism Reconnected” schrijven Balkenende en Buijs over een andere economische koers. Balkenende: „We hebben op deze aarde straks bijna 10 miljard mensen. We kunnen niet doorgaan met onze huidige productie- en consumptiestijl. Die leidt tot enorme stijgingen van grondstofprijzen en tot klimaatverandering. Je kunt je ogen ervoor sluiten, maar dat is onverantwoord tegenover onze kinderen, onze kleinkinderen en onze planeet.”

In christelijke kring werd vroeger gewezen op het cultuurmandaat: de mens moet de schepping in cultuur brengen. Hebben jullie daarvan afscheid genomen?

Balkenende: „Duurzaamheid betekent: de huidige generatie mag van de aarde gebruiken wat de aarde toestaat, maar nooit zo dat je een goed leven voor volgende generaties onmogelijk maakt. Daarom vind ik het ook goed dat er elk jaar aandacht is voor Earth Overshoot Day: de dag waarop we eigenlijk alles hebben verbruikt wat de aarde jaarlijks toestaat. Het is goed daarbij stil te staan.”

Denkt u over duurzaamheid, met de kennis van nu, anders dan toen u premier was? Hebt u bij het schrijven van dit boek nooit gedacht: dit of dat had ik anders moeten doen?

Balkenende: „Duurzaamheid is altijd essentieel voor mij geweest. Ik geloof in het belang van verantwoordelijkheid, solidariteit en rentmeesterschap. In 2006 heb ik aandacht gevraagd voor de film ”An Inconvenient Truth” van Al Gore. Maar tegelijk zeg ik dat de urgentie van het klimaatvraagstuk veel groter is geworden. We realiseren ons nu ook veel meer dat grondstoffen opraken. Bij de klimaattop van Kopenhagen, in 2009, wilde Europa meer doen voor het klimaat, maar Amerika en China wilden geen bindende afspraken.”

Er is nu meer bereidheid om te verduurzamen?

Balkenende: „Ja, het is allemaal in een versnelling gekomen. Zo moeten bedrijven nu een maatschappelijk jaarverslag maken.”

Buijs: „Verduurzaming is mainstream geworden. Vroeger was dat iets van alternatievelingen die tegen de markteconomie waren, maar nu wordt het geïntegreerd in de bedrijfsvoering. In de Verenigde Staten liggen bedrijven eigenlijk voor op de politiek. Dat laat zien hoe belangrijk bedrijven hierin zijn.”

Dat klinkt een beetje alsof het vanzelf goed komt.

Buijs: „Nee, we moeten in gesprek blijven met bedrijven en bezig zijn met wetgeving. Er ligt een taak voor iedereen: de overheid, bedrijven en ook consumenten via hun koopgedrag.”

Balkenende: „Het gaat niet vanzelf. Toen ik hier bij EY begon, ging het vaak over maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat was voor bedrijven toen vooral een extraatje: van je winst geef je iets terug, bijvoorbeeld door een goed doel te steunen. Maar als je intussen vervuilende auto’s blijft gebruiken of slecht voor je personeel zorgt, ben je niet verantwoord bezig. De vraag moet zijn: hoe ben je aan je winst gekomen? Hoe integreer je duurzaamheid volledig in je bedrijfsmodel? Dat besef dringt door, maar de praktijk is weerbarstig. Nog steeds zie je dat veel bedrijven per kwartaal simpelweg worden afgerekend op hun waarde voor aandeelhouders. In sommige Amerikaanse staten worden zelfs wetten aangenomen om maatschappelijk verantwoord ondernemen en beleggen te bemoeilijken.”

In jullie boek komen de pauselijke encycliek ”Laudato Si’” (over de bescherming van de schepping) en de christelijk-sociale leer veelvuldig voorbij. Waarom zijn deze belangrijk voor een duurzame samenleving?

Balkenende: „Als je nadenkt over de grote vragen van deze tijd –uitputting van de aarde, klimaatverandering, ongelijkheid– ontkom je er niet aan om dat moreel te duiden. De titel van ons boek verwijst daarnaar: we willen het kapitalisme weer verbinden met ethisch handelen. Dat doet de paus ook, als hij in ”Laudato Si’” schrijft over armoedebestrijding en over de planeet als ons gezamenlijk huis. Achter de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties (met doelen als minder armoede, betere gezondheidszorg en een beter milieu, red.) zit eveneens een ethische notie: ”leave no one behind”. Dat kun je ook vertalen als christelijke naastenliefde.”

Buijs: „Ons pleidooi is overigens niet expliciet opgezet vanuit een christelijk-sociale traditie. Ook anderen moeten met ons boek goed uit de voeten kunnen.”

Waarom kiezen jullie niet voor een einde aan economische groei, een pleidooi van onder meer econoom en partijgenoot Paul Schenderling?

Balkenende: „Omdat op zichzelf niets mis is met groei. Een sporter wil goud halen en een wetenschapper wil de beste resultaten leveren – het is een menselijke eigenschap om vooruit te willen komen. Maar als je groei alleen definieert als het bruto binnenlands product, zonder daarin milieu- en klimaatschade te verrekenen, gaat het verkeerd. Dat gebeurt ook als een bedrijf wil groeien ten koste van goede arbeidsverhoudingen of het eerlijk betalen van mensen in de derde wereld. Dan hebben we een probleem. Economische groei mag nooit een kille doelstelling in zichzelf zijn. Groei is dus de uitkomst van verantwoordelijk handelen.”

Buijs: „Wij kiezen voor anders groeien. Het gaat om de vraag wat nodig is voor een duurzame economie. Daarvoor is veel innovatie noodzakelijk, wat technologie oplevert die we weer kunnen exporteren. Ook dat is een vorm van economische groei. In het verleden was het: je haalt wat uit de natuur, je maakt er wat van en daarna gooi je het weer weg. Terwijl we natuurlijk moeten zorgen dat afval kan worden hergebruikt. Maar er zijn gelukkig al veel positieve ontwikkelingen. Bijvoorbeeld matrassen zijn een grote bron van afval – daar sta je vaak niet bij stil. Maar beddenfabrikant Auping heeft die nu volledig circulair gemaakt. Zulke initiatieven zie je ook elders.”

Die noodzakelijke omslag is al gaande, zeggen jullie. Maar populistische politici hebben weinig met duurzaamheid of een andere economische groei. Hun kiezers slaan aan als ze beginnen over bestaanszekerheid. Kan dat alle positieve ontwikkelingen tenietdoen?

Balkenende: „Dat levert inderdaad spanning op. Populisten kunnen zeggen: er is geen klimaatprobleem. Of: dat is nu niet belangrijk. Maar als je naar de cijfers kijkt, zie je dat er op het gebied van klimaat heel veel gaande is. Dat zien we bijvoorbeeld aan weersextremen. Tegen mensen die op populisten stemmen, zeg ik: „Je kunt nu wel een goed leven hebben, maar hoe ziet in de nabije toekomst je leefomgeving eruit?” Om te voorkomen dat veel mensen afhaken, moeten we er wel voor zorgen dat iedereen financieel de overgang naar een duurzame economie kan meemaken. En ook dat inkomensverschillen niet extreem zijn. Het grote gevaar daarvan is dat mensen afhaken.”

Over die inkomensverschillen: in het boek pleiten jullie voor kleinere verschillen tussen de top en de werkvloer. Hoe groot mag dat verschil zijn?

Balkenende: „Ik wil me niet blindstaren op een getal, maar laten we het er vooral over hebben! Dat begint met het besef dat een bedrijf een gemeenschap van mensen is. Daar past niet bij dat inkomensverschillen tussen alle werkenden in die gemeenschap extreem zijn. Verschillen kunnen er zijn, maar die moeten redelijk zijn.”

Buijs: „In de Verenigde Staten is de inkomensongelijkheid gegroeid van 1 op 20 naar 1 op 300: aan de top wordt 300 keer meer verdiend dan onderaan op de werkvloer. En dat in een paar decennia tijd. Absurd. Dan denken mensen: die daar aan de top zijn alleen voor zichzelf bezig. Als de elite dan over het klimaat begint, haken mensen af en denken ze: bekijk het maar.”

De veranderingen die jullie bepleiten, zijn grensoverschrijdend. Welke rol moet Europa spelen?

Balkenende: „Europa loopt wereldwijd voorop als het gaat om het reguleren van bedrijven op het gebied van duurzaamheid. Europa moet zijn invloed gebruiken om het anders denken over het kapitalisme ingang te doen vinden.”

Stel, u wordt voorzitter van de Europese Commissie. Wat zou u als eerste doen?

Balkenende: „Een perspectief schetsen voor de lange termijn. En dan de benodigde stappen zetten, zoals Europa nu al doet op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ik zou daarnaast de dialoog zoeken met het bedrijfsleven. Vergeleken met China en de Verenigde Staten lopen we helaas achter op het gebied van patenten en uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling, ook op duurzaam gebied: daar moeten we echt een slag slaan.”

Hoe moet dit in Nederland vorm krijgen?

Balkenende: „We zijn voorstanders van de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties (met doelen voor onder meer extreme armoede, gezondheid en duurzaamheid, red.). Die horen wat ons betreft ook een centrale positie in te nemen in een nieuw regeerakkoord. We moeten wereldwijd gezamenlijk aan de slag, in plaats van dat iedereen bezig is met zijn eigen toko.”

Wat als andere landen geen boodschap hebben aan duurzaamheid?

Balkenende: „Ik wijs op China, dat op dit punt een dubbel gezicht heeft. Het land bouwt aan de ene kant kolencentrales, maar is wel dé concurrent op het gebied van elektrische auto’s. Er worden daar ook heel veel zonnepanelen aangelegd. De afgelopen drie decennia heeft China 400 miljoen mensen uit armoede gehaald. Ik denk dat China op het gebied van duurzaamheid ook zo’n grote slag gaat maken.”

Als jullie zo praten, is de logische vraag: is er hoop?

Buijs: „Ja, er is veel reden voor hoop. Na de financiële crisis van 2008 leefde de gedachte op de Amsterdamse Zuidas (het financiële zakencentrum van Nederland, red.): dit is een incident en we wachten tot we weer verder kunnen. Maar als je ziet wat er daarna allemaal is gebeurd, met het klimaatakkoord van Parijs, ”Laudato Si’” en de duurzame ontwikkelingsdoelen, dan zie je dat er in korte tijd ontzettend veel is aangepakt.”

Balkenende: „Het gaat niet vanzelf, dat weten we allemaal. Maar er is alle reden voor hoop. En hoop geeft ook kracht om verder te gaan, soms tegen weerstand en moeilijkheden in. Het is te doen.”

Boekgegevens

”Capitalism Reconnected”, Jan Peter Balkenende en Govert Buijs; uitg. Amsterdam University Press; 400 blz.; € 29,99 of gratis als e-book te downloaden via aup.nl.