Zonder techniek geen moderne samenleving. Maar te midden van al die technische snufjes kan de mens zomaar verdwijnen in de gehaktmolen van de efficiëntie. Beheersing ontmenselijkt en verbleekt het leven.
In de Kunsthal in Rotterdam is op dit moment nog een tentoonstelling te zien met werken van de Chinese kunstenaar Ai Weiwei (op zijn Chinees geschreven met eerst de achternaam en dan de voornaam). De titel van deze tentoonstelling luidt ”In Search of Humanity”. Ai is een mensenrechtenactivist en bestrijdt vooral het modernistische beheersingsdenken van onze tijd, waarin mensen maar al te gemakkelijk ontmenselijkt raken. Hij richt zijn pijlen vooral op het totalitaire regime in China, omdat dit voor hem een van de meest uitgesproken vormen van het streven naar volledige beheersing is. In zijn werken speelt de techniek een belangrijke rol. Die is immers vaak het instrument in handen van regeringen die absolute macht willen hebben. Ai laat zien hoe daardoor de techniek juist haar zin verliest. De tentoonstelling bevat daarvan een aantal sprekende beelden.
Volgens Ai gaat door het modernistische denken de waardering voor de traditie verloren. Hij illustreert dat met een aantal kunstwerken waarin traditionele voorwerpen ontsierd worden door moderne symbolen. Zo heeft hij in 1994 op een prachtige antieke vaas met grote letters het logo van het merk Coca-Cola geschilderd. Natuurlijk is de vaas daarmee volkomen mismaakt. Het unieke van deze handgemaakte vaas wordt volkomen tenietgedaan door het overal en altijd identieke logo. Het ”Made in China” staat voor goedkope spullen die in massa gemaakt worden. Als tegenwicht heeft Ai een flink stuk vloeroppervlak helemaal bedekt met honderd miljoen (!) zonnebloempitten die in 2010 elk afzonderlijk met de hand beschilderd zijn. Hij wil daarmee weer waardering opwekken voor het ambachtelijke van de oude techniek.
Onding
Dat door het moderniseringsdenken de techniek zijn betekenis verliest, laat Ai zien met een aantal kunstwerken waarin gebruiksvoorwerpen aan elkaar verbonden zijn en daardoor onbruikbaar geraakt. Het grootste van die werken is een verzameling fietsframes waarvan de zadels en wielen verwijderd zijn en vervolgens met hun stangen in elkaar geschoven. Zo ontstaat een keurig strak raster. ”Forever Bycycles” heet het werk uit 2003 dat in een paar verschillende versies bestaat met meer of minder fietsen (in de Kunsthal staat een versie met 42 fietsen). Maar op de fietsen kun je niet meer rijden. En dat terwijl juist in China veel mensen voor hun vervoer afhankelijk zijn van de fiets. Normaal biedt een fiets bewegingsvrijheid, maar in het kunstwerk is alle beweging onmogelijk geworden.
Eenzelfde kunstwerk, maar dan een stuk kleiner, is een verzameling krukjes die in een cirkel met hun randen aan elkaar geplakt zijn. Weer ontstaat een heel ordelijk patroon, maar op de krukjes kun je niet meer zitten. Ook een verandering van materiaal kan de functie van een gebruiksvoorwerp tenietdoen. Zo staat er in de tentoonstelling een speelgoedauto van marmer. Dat materiaal diende vaak voor gebouwen die macht moesten uitdrukken, zoals paleizen. Maar met een marmeren speelgoedauto kan een kind niet spelen, want de wielen draaien niet en het materiaal voelt koud en kil aan.
Soms werkt het modernistische denken in termen van efficiëntie desastreus. Ai wijdde een afzonderlijk kunstwerk aan de aardbeving die in 2008 in de Chinese streek Sichuan naar schatting 90.000 slachtoffers kostte. Het instorten van 7000 schoollokalen kostte meer dan 5000 kinderen het leven. De overheid probeerde die aantallen te bagatelliseren en verdoezelde dat de grote schade vooral veroorzaakt was door de slechte kwaliteit van de gebouwen. Die waren immers volgens het modernistische principe van efficiëntie in korte tijd opgebouwd en daardoor helemaal niet aardbevingsbestendig. Ai stelde dat aan de kaak door een kunstwerk bestaande uit een serie korte video-opnamen waarin beelden van Sichuan na de aardbeving te zien waren. De hierin verbeelde kritiek van Ai op de Chinese overheid leidde tot verbanning uit zijn land. Zijn website werd geblokkeerd en toegang tot internet werd hem ontnomen. Ook heeft hij verschillende keren gevangengezeten. Dat is op zich al een uiting van beheersingsdenken: alles wat niet keurig in de pas loopt, moet worden verwijderd.
Karakterloos
In een interview met Hillary Clinton uitte Ai zijn zorgen over de ontwikkelingen rond Artificial Intelligence (AI). Hij vergeleek AI met een gebroken spiegel die nog wel iets van de werkelijkheid laat zien, maar op een vertekende en gefragmenteerde manier. Wetenschap en technologie alleen kunnen de menselijkheid niet herstellen, maar daar is ook de kunst voor nodig. In een ander interview zegt hij het volgende: „Wat je krijgt (met AI) is allemaal middelmatig door elkaar gemengd tot een soort eenheid, die geen karakter heeft en waar je alle verrassingen uit gehaald hebt.” Dat is echt gevaarlijk voor de menselijkheid, want we zijn wel allemaal gelijkwaardig maar allemaal verschillend geschapen. De schoonheid zit juist in de verschillen. Kunst, literatuur, poëzie, ontwerpen – ze zijn allemaal geworteld in menselijke vergissingen, verkeerde inschattingen, of –als je dat liever hebt– karakterverschillen. Die zouden gevaarlijk en onvoorspelbaar zijn en daarmee helemaal tegengesteld aan AI. Opmerkelijk hoe juist een kunstenaar als Ai scherp inziet hoe het toenemend gebruik van AI een bedreiging vormt voor menselijke creativiteit en originaliteit.
Niet alle kunstwerken van Ai zullen RD-lezers evenzeer aanspreken, maar de boodschap die er in doorklinkt is wel veelzeggend. Beheersing ontmenselijkt. Dat zou ons als christenen helemaal tot een zorg moeten zijn. De Bijbel geeft immers hoog op van de mens, zelfs in zijn gevallen staat. Hij is en blijft de enige die werkelijke intelligentie en creativiteit bezit. Ook is hij de enige die door de Heere tot verantwoording geroepen kan worden.
We weten hoezeer sociale media gebruikt kunnen worden om mensen op een onmenselijke manier verdacht te maken. We hebben er zelfs een nieuw woord voor: de cancel- of afrekencultuur. Technologie kan een zegen zijn, maar wordt een vloek als ze gebruikt wordt om mensen te ontmenselijken. De kunstwerken van Ai helpen ons om dat voor ogen te houden. Tot 3 maart kunnen we daarvoor nog terecht in de Kunsthal.
De auteur is hoogleraar christelijke filosofie aan de Technische Universiteit Delft.
