Cultuur & boeken

Holocaust werkt nog altijd door in het heden

In de hervormde pastorie van het Groningse Noordhoek drukte de vrouw van ds. J. van der Heiden een baby tegen zich aan: „Blijf van mijn kind af!” De Duitse soldaten vertrokken, zónder baby.

L. Vogelaar

Onderduikers luisteren naar de radio. beeld NIOD

Zo redde de predikantsvrouw het leven van haar Joodse onderduikstertje. Haar eigen baby was bij de buren en hield zich blijkbaar stil. De Duitsers die haar toeblaften: „Da soll hier noch ein Kind sein!” doorzagen de list niet.

Kennelijk was er verraad in het spel, en dat was niet de eerste keer in het dorp. Toch waren er mensen die hun leven in de waagschaal stelden voor opgejaagde Joodse volksgenoten. Het is een van de aspecten in een nieuwe interviewbundel van journaliste Alice ten Napel. Achttien bejaarde Nederlandse Joden vertelden haar over de invloed van de Holocaust op hun leven. De vervolging door de nazi’s trok verwoestende sporen. Sommige geïnterviewden verloren onder het nazibewind bijna al hun familieleden. De verhalen spreken echter ook van hoop en veerkracht. ”Chai”, heet het boek, en dat Hebreeuwse woord betekent ”leven”.

Ternauwernood

De baby in de Noordhoekse pastorie was niet de enige die ternauwernood aan de Duitsers ontkwam. In Breezand, in de kop van Noord-Holland, zei een onderduikster tegen haar gastheer dat hij het elektriciteitsdraadje naar de bovenverdieping beter kon camoufleren. Dat vond hij niet nodig. De Duitsers kwamen echter en zeiden: „Dat is zeker voor onderduikers? We hebben gehoord dat hier Joden zitten.” Sarcastisch zei de woningeigenaar: „Natuurlijk zitten hier Joden. Kom, ik laat ze wel even aan je zien.” Hij begon de trap al op te lopen. De Duitsers dachten dat ze in het ootje werden genomen en volgden hem niet. En daardoor bleef het Joodse echtpaar onopgemerkt.

Het ging ook maar net goed toen Lien Braaf op 3 februari 1945 werd geboren als dochter van Joodse onderduikers. Pal daarna kwam er huiszoeking. De Duitsers kregen te horen dat een evacuee net was bevallen. „En zo kwam het dat een stel Duitse soldaten tot mijn eerste kraambezoekers behoorde”, vertelt Braaf nu. „Ze bewonderden mij uitgebreid, er geen flauw benul van hebbend dat ik Joods was.” Haar moeder „kletste de Duitsers de oren van het hoofd” en intussen wisten de andere twaalf(!) onderduikers ongezien weg te komen.

De interviews beschrijven ook het naoorlogse leven, in Nederland en in Israël. Vaak werd er niet meer over de oorlog gepraat, of heel luchtig. Uit zelfbescherming. Rabbijn Vorst vertelt dat zijn vader elke avond in de keuken het gaskraantje dichtdraaide. Het duurde lang voordat zijn zoon een verband legde met de angst voor de gaskamers. Zelf wil Vorst de ellende van vroeger niet weer oproepen: „Ik lees heel bewust geen boeken over de oorlog en bekijk ook geen films over die tijd.”

Aangrijpend

De bundel ”Chai” bevat aangrijpende verhalen. Over kinderen die concentratiekampen en treintransporten overleefden. Over kinderen die stapels lichamen zagen of moesten meehelpen de as van mensen te verstrooien toen de Duitsers de sporen van hun gruweldaden wilden uitwissen. Over kinderen die het in pleeggezinnen heel goed hadden, of juist verschrikkelijk. Die na de oorlog van hun onderduikadres werden weggehaald, en daarmee soms al hun houvast verloren. De Tweede Wereldoorlog stempelt de overlevenden tot vandaag toe.

Er wordt geschreven over verraders, en ze worden bij name genoemd. Wat zijn het er veel geweest. Wat bezielde hen?

Aangrijpend actueel –maar toen de auteur het boek samenstelde, wist ze nog niet over ‘7 oktober’– is de beschrijving van de Zesdaagse Oorlog in 1967. Het was voor Israël erop of eronder. „Er heerste een enorme angst. Mannen lieten zelfmoordpillen bij hun gezinnen achter en in de parken werden uit voorzorg al massagraven gegraven. Heel veel inwoners van Israël vluchtten het land uit. Vervolgens wist Israël in zes dagen tijd de hele wereld op zijn kop te zetten.”

Actueel is ook de Jodenhaat die de geïnterviewden na de oorlog ervoeren, tot de huidige dag toe. „Antisemitisme is een gezwel dat niet valt uit te roeien”, zegt Deborah Maarsen-Laufer, de jongste overlevende van Kamp Ravensbrück. „We moeten stoppen met elkaar te haten.”