Het is een regenachtige septemberdag in Buenos Aires. Zes inheemse Kolla’s hebben zich aan het hek voor het Argentijnse Congres vastgeketend. ”In Jujuy bestaat geen rechtsstaat. We leven in een dictatuur”, staat op het spandoek aan hun voeten. Het is hun achtste dag in hongerstaking. Maar ze zijn niet van plan op te geven. „Pas als ze daar naar ons luisteren”, zegt een van de demonstranten, gehuld in een veelkleurige inheemse vlag, en wijst naar het parlementsgebouw.

Een paar blokken verderop kampeert een honderdtal andere demonstranten voor het hooggerechtshof. Ze vertegenwoordigen de inheemse bevolking van de Noord-Argentijnse provincie Jujuy, 1500 kilometer naar het noorden. Half juni braken daar heftige protesten uit, nadat de provincieregering een ingrijpende grondwetshervorming doorvoerde. De nieuwe grondwet is omstreden. Zo verliezen inheemse gemeenschappen het recht op hun gemeenschappelijk grondgebied en zijn alle waterbronnen voortaan eigendom van de provincie. Daarbij is sociaal protest dat „de doorgang belemmert” nu strafbaar.

De hervorming komt niet uit de lucht vallen. Jujuy (spreek uit als Goegoei) ligt in de zogeheten Lithiumdriehoek, een gebied in de Andes op de grens van Chili, Argentinië en Bolivia. Meer dan de helft van de geschatte wereldvoorraad lithium ligt hier opgeslagen, waarvan zo’n 20 procent onder de zoutvlaktes van Jujuy. Het extreem lichte metaal, bijgenaamd het ”witte goud”, is een belangrijke grondstof voor de productie van accu’s en batterijen voor onder meer elektrische auto’s. Nu de energietransitie wereldwijd op gang komt, neemt de vraag naar lithium flink toe.

Ook de Europese Unie verklaarde lithium tot kritieke grondstof. De EU heeft zich met de Green Deal ten doel gesteld om tegen 2050 klimaatneutraal te zijn, waarvoor een vermindering van 90 procent van uitlaatgassen nodig is. Om die doelstelling te halen moet vervoer grotendeels elektrisch worden. Daarvoor is veel lithium nodig, een reden voor de EU om de banden met Argentinië aan te halen. Afgelopen juni tekende Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, en de Argentijnse regeringsleider Alberto Fernández een overeenkomst voor een strategisch partnerschap: in ruil voor Argentijns lithium belooft Europa in Argentinië te investeren in groene energie.

Het Zuid-Amerikaanse land, dat in een zware economische crisis verkeert, kan de lithiuminkomsten goed gebruiken. Op dit moment telt het land drie grote projecten voor lithiumontginning, waarvan twee in Jujuy. De komende jaren wil de regering dat aantal meer dan vertienvoudigen, om de een na grootste producent ter wereld te worden. Nu neemt Argentinië de vierde plek in, na Australië, Chili en China.

Pekel

Jujuy, een van de armste provincies van Argentinië, heeft tientallen mijnbouwprojecten in de pijplijn, waarvan de meeste voor lithiumwinning. Maar de oorspronkelijke Kollagemeenschappen van Jujuy willen geen lithiummijnbouw in hun leefgebied. Hun grootste zorg is de watervoorziening: voor de ontginning van lithium pompen mijnbouwbedrijven miljoenen liters pekel uit de grond; gemiddeld twee miljoen liter per ton lithium.

Het onttrekken van zulke hoeveelheden pekel uit de bodem leidt tot verstoring van het toch al fragiele ecosysteem van de Argentijnse Puna, de hoogvlaktes waar de zoutmeren onderdeel van zijn, zegt geoloog Marcelo Sticco, die onderzoek deed naar de impact van lithiumwinning op het watersysteem van het gebied. „Pekel zit in aardlagen onder het grondwater, tot honderden meters diep. Haal je dat eruit, dan zakt zoet grondwater naar beneden, en verzilt. Vergelijk het met het drinken uit een glas water met een rietje.”

Daarbij zijn enorme hoeveelheden zoet water nodig om het lithium van het zout te scheiden, terwijl in het gebied per jaar hooguit 300 millimeter neerslag valt. Water is dus al schaars genoeg, zeggen de bewoners. Ze vrezen dat lithiummijnbouw een einde zal maken aan hun traditionele manier van leven op de Puna, de hoogvlaktes van de Andes waar de zoutmeren liggen, en ze hun brood verdienen met kleinschalige veehouderij, toerisme en de winning van zout.

Touringcars

Het is een zaterdagochtend in oktober. Touringcars lossen ladingen toeristen in Salinas Grandes. Gewapend met camera’s wandelen ze de uitgestrekte zoutvlaktes op, omgeven door de bergketens van de Andes. Ze poseren bij de rechthoekige pekelbaden en maken gekke sprongen voor een foto. De korte broeken en T-shirts steken zomers af bij de bedekkende kleding van de gidsen, die geen stukje huid onbedekt laten op deze 3500 meter hoge witte vlakte.

Nelda Lamas (34) leidt haar eerste groep van de dag over de zoutvlaktes. Verzameld rondom een blauwkleurig pekelbad uitgehakt in de zoutlaag, vertelt ze toeristen over de traditie van zoutwinning in Salinas Grandes. „Alles wat je hier ziet, het informatiecentrum, het wc-gebouw, de restaurants, is gemaakt van zout. Onze voorouders wonnen al zout om te gebruiken als ruilmiddel, en nog steeds is het voor ons een belangrijke bron van inkomsten.”

Het tiental toeristen luistert geboeid. Lamas, wiens gezicht altijd onder een zonnehoed met brede rand verscholen gaat, vervolgt: „Zout is een hernieuwbare grondstof, dankzij de pekel die onder de grond zit. Om haar te winnen, moet je de natuur respecteren. Zoals onze opa’s dat deden. Maar mijnbouwbedrijven hebben geen respect voor de natuur. In juni voerde de regering een grondwets-
hervorming door die bedrijven groen licht geeft voor het plunderen van natuurlijke grondstoffen en ons het recht op water ontneemt. Daarom voeren we protest.”

De inheemse gemeenschappen van Salinas Grandes verzetten zich al dertien jaar tegen mijnbouwbedrijven die hier lithium willen winnen. Het begon in 2010 met een gang naar de rechter om raadpleging over die plannen af te dwingen; een recht dat is vastgelegd in het verdrag ILO-169 van de Internationale Arbeidsorganisatie. Argentinië heeft dat verdrag geratificeerd, maar provinciale overheden trekken zich daar weinig van aan. In 2019 protesteerden inheemse mensen net zo lang bij een bedrijf, dat zonder raadpleging zich op de zoutvlaktes probeerde te installeren, tot het vertrok.

Sinds begin dit jaar is de dreiging van lithiumwinning weer terug in Salinas Grandes. De provincieregering gaf een lithiumproject van elfduizend hectare in dit gebied in concessie aan de Pan American Energy Group, voor de helft eigendom van het Britse aardoliebedrijf BP. „Het zijn mensen van buiten die voor ons willen beslissen”, zegt Lamas. „Maar zij zien niet in dat wij worden opgeofferd voor hun lithium.”

Inheemse gemeenschappen zien de controversiële hervorming als een zet van de regering om hun verzet te breken en de weg voor mijnbouwbedrijven vrij te maken. Ze vrezen van hun land verdreven te worden: de gemeenschappen hebben geen eigendomstitels van het gebied dat ze bewonen, ondanks dat ze daar volgens de Argentijnse grondwet recht op hebben. De provinciale grondwet verklaart hun land nu tot „openbare grond bedoeld voor productiedoeleinden”; een ander woord voor lithiummijnbouw.

Rubberkogels

Na het aannemen van de grondwet in juni slaat de vlam in de pan in de provincie. Massale protesten breken uit die op meerdere plekken met hard politiegeweld worden neergeslagen. Enkele jongeren verliezen een oog in een zee van rubberkogels; vele anderen raken gewond. Voor weken blokkeren inheemse gemeenschappen provinciewegen met vreedzame protesten en demonstreren dagelijks in provinciehoofdstad San Salvador de Jujuy.

Eind juli breidden ze de ”Opstand voor de Vrede” uit naar Buenos Aires waar ze hun kampement voor het hooggerechtshof opzetten. Nog dagelijks protesteren ze voor het Congres. De inheemse gemeenschappen eisen het terugdraaien van de grondwetshervorming die op dubieuze wijze werd doorgevoerd: achter gesloten deuren met slechts drie weken voor debat in plaats van de gebruikelijke drie maanden, terwijl de wijziging met de grondwet strijdt.

Zo schrijft de nationale grondwet sinds 1994 voor dat „het gemeenschappelijke bezit en eigendom van het land dat de Inheemse Gemeenschappen traditioneel bezetten” erkend moet worden. Afgesproken werd dat een deel van de staatsgrond overgedragen zou worden aan de oorspronkelijke gemeenschappen. Maar de meeste inheemse gemeenschappen wachten nog steeds op hun eigendomstitels.

„Het komt erop neer dat ze ons zullen verdrijven,” zegt Flavia Lamas, de zus van gids Nelda. „De hervorming zorgt ervoor dat ze de lithiumwinning kunnen doordrukken. Maar ons recht op gemeenschapsgrond staat in de nationale grondwet, daarom protesteren we voor het hooggerechtshof om de provincie tot de orde te roepen.”

Poncho

De strijd voor land door de inheemse gemeenschappen van Jujuy gaat terug tot halverwege de vorige eeuw. „Onze opa’s marcheerden al in 1946 naar Buenos Aires om het land, waarvan grootgrondbezitters ze hadden verdreven, terug te eisen. Volgens de nieuwe grondwet bewonen wij openbare grond, maar dat is een leugen, want wij bewoonden dit land al voordat het een staat was,” zegt de jonge Lamas, gehuld in een plastic poncho tegen de regen.

„De inheemse gemeenschappen zijn van de kaart geveegd”, vat advocate Alicia Chalabe samen. Ze staat sinds 2009 de gemeenschappen van de Cuenca van Salinas Grandes en Laguna de Guayatayoc juridisch bij in wat zij een „eindeloze hoeveelheid” van rechtszaken noemt.

Lamas blijft hier wonen. Ze heft in de stromende regen een lied aan. „Ik kom van boven, ik kom van de Puna, ik ben hier om voor mijn rechten te strijden. Jouw hervorming schendt onze rechten, doet mensen pijn en nog veel meer. Maar ons Kolla’s kunnen ze niet het zwijgen opleggen.”