Tien vragen en antwoorden over de Gereformeerde Bond
Wat is nu precies de Gereformeerde Bond (GB)? Een vereniging, een kerk of een kerk in de kerk? Tien vragen en antwoorden voor een nadere kennismaking.
Wat is de Gereformeerde Bond?
De Gereformeerde Bond is een vereniging tot „verbreiding en verdediging van de Waarheid in de Protestantse Kerk in Nederland”, zoals de officiële naam sinds 2005 luidt. Op zijn eigen website schrijft de GB onder het kopje ”Missie”: „Het bevorderen dat de Protestantse Kerk in Nederland gehoorzaam is aan de Bijbel en zich gebonden weet aan de belijdenis van de Reformatie.”
De Gereformeerde Bond werd opgericht op 18 april 1906 in de toenmalige Nederlandse Hervormde Kerk. De directe aanleiding was het verschijnen van de brochure ”Het christelijk barbarendom van Europa”, waarin de hervormde predikant dr. Louis Bähler onder meer het boeddhisme verheerlijkte. De Gereformeerde Bond wilde zich inzetten voor de verbreiding van de gereformeerde beginselen of gereformeerde waarheid binnen de Nederlandse Hervormde Kerk.
De vereniging besloot tijdens de fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in 2004 mee te gaan in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN).
Is de GB een kerk of een kerk binnen een kerk?
Nee. De Gereformeerde Bond is geen kerk en kent geen ambtelijke vergaderingen. Het is een vereniging met een (hoofd)bestuur. De GB heeft het blad De Waarheidsvriend (8686 abonnees in 2023) als eigen wekelijkse uitgave. Het kantoor van de GB is gevestigd in Apeldoorn en de algemeen secretaris is drs. P.J. Vergunst. Hij is samen met de voorzitter –nu ds. J.A.W. Verhoeven– het gezicht van de GB naar buiten toe.
De Gereformeerde Bond als vereniging telde op 1 april 2023 7672 leden. Iemand die lid is van de Gereformeerde Bond is lid van de vereniging. In het dagelijks taalgebruik zeggen mensen wanneer ze lid zijn van een hervormd-gereformeerde of protestants-gereformeerde gemeente in de Protestantse Kerk en níét van de GB als vereniging vaak dat ze lid zijn van de GB. Maar feitelijk is dat dus niet juist. Je kunt geen lid zijn van een Gereformeerde Bondsgemeente. Je kunt wel lid zijn van een gemeente die zich rekent tot de GB. Maar dat is dan een protestantse of hervormde gemeente of een gereformeerde kerk in de PKN.
Wat is een Gereformeerde Bondsgemeente?
Een GB-gemeente is een gemeente binnen de Protestantse Kerk waarvan de predikant en/of kerkenraadsleden individueel lid zijn of zich verwant voelen met de Gereformeerde Bond en zijn doelstellingen. Dit is een uiterst vage omschrijving, ook omdat grote gemeenten in de Protestantse Kerk soms delen kennen die zich eerder confessioneel noemen of een confessioneel-evangelische inslag zeggen te hebben. Daarnaast kunnen ook (wijk)gemeenten waarvan de predikant of de kerkenraadsleden geen lid zijn van de GB als vereniging, zich wat de standpunten, prediking en liturgie betreft wel een GB-gemeente noemen.
Hoe is de verhouding tussen de Gereformeerde Bond en de Protestantse Kerk in Nederland?
De Gereformeerde Bond was tegen de kerkvereniging van 2004 tot de Protestantse Kerk in Nederland en pleitte voor maximaal een federatie tussen de drie kerkgenootschappen die zouden opgaan in de Protestantse Kerk. Toch meende de GB zijn plaats in de PKN te moeten innemen. De PKN bestaat in 2024 twintig jaar en de invloed van de GB in die kerk is substantieel. Hetzelfde geldt voor aan de GB gelieerde organisaties als de GZB (zending), IZB (zending in Nederland) en HGJB (jongerenorganisatie). Daarnaast zijn ook de hervormde mannen- en vrouwenbond (Vrouw tot vrouw) en de Bond van hervormde zondagsscholen gelieerd aan de GB.
Wat betreft de invloed van de GB in de PKN: zo is de huidige voorzitter van de generale synode van de kerk, ds. M.C. Batenburg, lid van de GB. Vergunst schreef in februari in De Waarheidsvriend dat de generale synode sinds dit jaar „opvallend veel predikanten in haar midden heeft die zich tot de Gereformeerde Bond rekenen.”
Verder heeft de Gereformeerde Bond een leerstoel aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam. Deze wordt bezet door prof. dr. W.H.Th. Moehn, bijzonder hoogleraar geschiedenis van het gereformeerd protestantisme. Daarnaast bekostigt de GB ook voor de helft de leerstoel systematische theologie van prof. dr. H. van den Belt en deels het werk van dr. P. Veerman aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het Cornelis Graafland Centrum, opgericht in 2019, is het theologisch instituut van de Gereformeerde Bond. Stichting Theologische Hogeschool ”Johannes Calvijn” van de Gereformeerde Bond (THGB) werd in 1985 opgericht om leraren godsdienst en kerkelijk werkers op te leiden. De opleiding is ondergebracht bij de Academie Theologie van de Christelijke Hogeschool Ede. Verder geeft de Bond het theologisch kwartaalblad Theologia Reformata uit en een serie bezinnende publicaties, de Artiosreeks.
Wat is de omvang van de Gereformeerde Bond?
Voormannen in de Gereformeerde Bond spraken decennia geleden al met een knipoog over de „ontelbare schare” gereformeerdebonders. En dan moet dat woord ontelbaar vooral letterlijk genomen worden. Omdat zo moeilijk te zeggen is wat nu wel of niet een GB-gemeente is, is ook het totaalaantal kerkgangers in de Protestantse Kerk dat zich rekent tot deze modaliteit erg lastig vast te stellen. Schattingen van diverse onderzoekers laten op dit moment zien dat zo’n 300.000 van de ongeveer 1,5 miljoen leden van de PKN gerekend kunnen worden tot de GB. Maar nogmaals: het zijn schattingen. Wel is duidelijk dat de GB in aantallen kerkgangers de grootste kerkelijke stroming is in de gereformeerde gezindte.
Op de website van de GB staan ruim 600 predikanten vermeld die of lid zijn van de GB of zich verwant voelen met deze vereniging.
Het aantal (wijk)gemeenten dat zich rekent tot de Gereformeerde Bond ligt ergens tussen de 300 en 400, al is ook dit aantal moeilijk exact vast te stellen.
Klopt het dat het aantal kerkgangers dat zich Bonder noemt de afgelopen jaren flink is afgenomen?
Ja, dat klopt. In 2004 scheurde de Nederlandse Hervormde Kerk vanwege de fusie van drie kerkgenootschappen tot de Protestantse Kerk. Naar schatting 40.000 tot 50.000 leden uit de Nederlandse Hervormde Kerk gaven aan niet mee te kunnen naar de fusiekerk en vormden uiteindelijk de Hersteld Hervormde Kerk. Deze leden rekenden zich in de Nederlandse Hervormde Kerk in grote meerderheid tot de Gereformeerde Bond.
Verder menen diverse onderzoekers dat het aantal kerkgangers dat zich GB’er noemt ook voor de scheuring al sterk afnam en dat die afname zich na de scheuring heeft doorgezet. Zo zouden begin jaren negentig nog ruim 600.000 kerkgangers in de Nederlandse Hervormde Kerk zich gerekend hebben tot de GB.
Duidelijk is in ieder geval dat de ontkerkelijking die tot voor enkele decennia geleden vooral vrijzinnige en midden-orthodoxe gemeenten in de Nederlandse Hervormde Kerk en in de Protestantse Kerk trof nu ook de GB-gemeenten heeft bereikt. Vanouds grote GB-bolwerken als Huizen, Katwijk, Veenendaal, Ede en Barneveld hebben zonder uitzondering met krimp van het ledental te maken. Dat heeft soms ook te maken met het feit dat veel leden de afgelopen jaren overgingen naar een evangelische gemeente (onder meer Mozaiek en DoorBrekers).
In verschillende plaatsen zijn er ook kleinere (wijk)gemeenten die zich rekenen tot de Gereformeerde Bond en die de afgelopen tijd juist sterk zijn gegroeid, niet zelden door instroom van leden uit andere kerken.
Is de GB de afgelopen twintig jaar naar links opgeschoven?
Het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond heeft sinds de vorming van de PKN over diverse thema’s die spelen in de gemeenten (onder andere schepping en evolutie, vrouwelijke ambtsdragers en zegening of acceptatie van homoseksuele relaties) geen principieel andere dan de klassiek-gereformeerde standpunten ingenomen. Zo is het hoofdbestuur van de GB van mening dat vrouwen in de gemeente op grond van de Bijbel niet toegelaten moeten worden tot de ambten.
In gemeenten die zich (gedeeltelijk) rekenen tot de Gereformeerde Bond zijn er wel veranderingen te zien. Zo zijn er diverse wijk(gemeenten) waar besloten is tot, of momenteel nagedacht wordt over, het toelaten van vrouwen tot de ambten. Ook zijn er gemeenten waar er gesproken wordt over het toelaten tot het heilig avondmaal van homoseksuelen die in een relatie van liefde en trouw leven.
Nogal wat GB-gemeenten hebben de afgelopen tijd vernieuwingen doorgevoerd. Wat zijn dat voor veranderingen?
Het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond heeft decennia terug het initiatief genomen tot een hertaling van de gereformeerde liturgische formulieren, voor bijvoorbeeld de bediening van de doop of de viering van het avondmaal.
Vervolgens waren predikanten uit de GB de drijvende krachten achter de totstandkoming van de Herziene Statenvertaling (HSV) in 2010.
Ook hebben er tal van Bonders meegewerkt aan de samenstelling van de zangbundel Weerklank (2016), waarin een deel van de Psalmberijming van 1967 (de zogenoemde nieuwe berijming) is opgenomen met daarnaast nog zo’n 600 gezangen en liederen uit andere bundels, waaronder het Liedboek voor de Kerken. Deze initiatieven hebben ertoe geleid dat in de overgrote meerderheid van de zogenoemde GB-gemeenten gelezen wordt uit de HSV. Daarnaast zijn er steeds meer gemeenten waar in de erediensten (enkele) liederen uit Weerklank gezongen worden.
Het is een van de doelstellingen van de Gereformeerde Bond dat gemeenten in de liturgie een grote plaats inruimen voor het zingen van de psalmen. In de overgrote meerderheid van de GB-gemeenten worden de psalmen inmiddels ritmisch gezongen.
Waarom treedt de GB niet op tegen gemeenten die bijvoorbeeld vrouwen toelaten tot de ambten?
In de Protestantse Kerk in Nederland zijn, net als in de voormalige Nederlandse Hervormde Kerk, alle ambten opengesteld voor vrouwen. Aangezien de GB geen kerk is en geen ambtelijke vergaderingen kent, kan ze helemaal niet optreden tegen gemeenten waarvan de kerkenraden andere standpunten innemen dan het hoofdbestuur.
Is er iets te zeggen over de toekomst van de GB?
Er zijn onderzoekers die menen dat de afname van het aantal kerkgangers dat zich rekent tot de GB zal doorzetten. Er zijn ook onderzoekers en theologen die menen dat de relatieve invloed van Gereformeerde Bonders in de Protestantse Kerk juist groter zal worden, omdat de krimp van de PKN als geheel sneller zal gaan dan die in de GB.
Omdat de GB altijd een meerstromenland is geweest, zullen de grenzen van wat wel en wat niet een GB-gemeente is mogelijk nog vager worden dan ze nu al zijn. Zo zijn er gemeenten die zich vroeger rekenden tot de GB, terwijl ze een predikant hebben die geen lid is van de GB. Andersom zijn er ook van oorsprong confessionele gemeenten –of plaatselijke gereformeerde kerken, zoals Urk– waar nu Bonders voorgaan of beroepen worden.
Op andere plaatsen zullen klassieke GB-gemeenten zich juist duidelijker onderscheiden van andere gemeenten en ook meer een regiofunctie krijgen.
Dit is het eerste deel van een tweeluik over ontwikkelingen in de Gereformeerde Bond in de Protestantse kerk in Nederland. Donderdag deel 2.
