Het is een van Israëls grootste trauma’s. Bij de grote terreuraanval begin oktober ontvoerde Hamas zo’n 200 mensen van verschillende nationaliteiten. Hoe komen ze ooit weer vrij? En waar doen de gekidnapten in Gaza het beste aan?
Het is onvoorstelbaar complex, verzucht Heidi Nieboer in haar werkkamer in Soesterberg. „Met de 200 gijzelaars heeft Hamas een grote troef in handen. De terreurorganisatie zal zijn huid duur verkopen.” Nieboer werkte dertien jaar bij de politie als specialist in het onderhandelen met kidnappers bij gijzelingen en ontvoeringen en met mensen die zichzelf van het leven wilden beroven. Ze gaf Nederlandse ambassades adviezen hoe ontvoerde mensen levend vrij te krijgen.
Zeker na de explosie woensdagavond bij een ziekenhuis in Gaza lijken rechtstreekse onderhandelingen tussen Israël en Hamas over vrijlating van gegijzelde mensen ver buiten beeld, zegt Nieboer. „Daar is denk ik nu geen ruimte voor. De spanningen in het Midden-Oosten zijn zeer groot. De oorlog wordt hard gevoerd. Hamas gebruikt gijzelaars, die op verschillende plaatsen worden vastgehouden, als menselijk schild.”
Dat Hamas er zelfs niet voor terugdeinst baby’s te ontvoeren, stemt haar somber. „Terroristen denken kennelijk: hoe gekker, hoe angstaanjagender. De videobeelden van Hamasterroristen met baby’s op hun arm vind ik ontzettend schokkend. Onschuldige mensen worden vermoord en ontvoerd. Telkens worden taboes doorbroken. Wie had ooit kunnen denken dat op 11 september 2001 terroristen vliegtuigen de Twin Towers in zouden laten vliegen?”
Video
Deze week gingen beelden van de gegijzelde 21-jarige Mia Schem de wereld over. De Frans-Israëlische vrouw werd ontvoerd op een muziekfestival vlakbij Gaza. „Ik wil jullie vragen me zo snel mogelijk terug te brengen naar mijn familie”, zegt ze in de video die Hamas verspreidde. De arm van de vrouw wordt in de video verbonden.
Doel van zo’n video is tweeledig, analyseert Nieboer. „Hamas wil druk uitoefenen op Israël. Door in beeld te brengen dat de arm van de vrouw wordt gezwachteld, wil Hamas daarnaast de wereld kennelijk meegeven goed voor de gegijzelden te zorgen.” Het valt Nieboer op dat de in de video getoonde vrouw ook de Franse nationaliteit heeft. „Dat zou kunnen betekenen dat Frankrijk met Hamas in onderhandeling is.”
De diverse betrokken landen doen er verstandig aan om, bijvoorbeeld via een bemiddelaar, contact te houden of te krijgen met Hamas, geeft ze aan. Zo kunnen die landen hun gegijzelde landgenoten in de Gazastrook ondersteunen. Ze verwijst naar het gijzeldrama in de Russische stad Beslan. Daar gijzelden Tsjetsjeense terroristen in 2004 op een school 1100 volwassenen en kinderen. Na ingrijpen van de Russische veiligheidsdienst kwamen 334 mensen om, onder wie 186 kinderen. „Het kwam bij die gijzelingsactie nauwelijks tot contact tussen de terroristen en de Russische autoriteiten. Daardoor kregen kinderen dagenlang nauwelijks iets te eten en te drinken. Sommige scholieren hadden zo’n dorst dat ze hun urine in een schoen opvingen en dat opdronken. Als ik erover praat, voel ik kippenvel op mijn armen.”
Ruil
Israël zit door het gijzeldrama in een bijzonder lastige positie, stelt Nieboer. „Het land kan het eigenlijk niet goed doen. Israëlische bombardementen op Gaza kunnen er immers toe leiden dat Hamas gegijzelden gaat doden. Dat zal dan onder familieleden van de ontvoerde mensen tot boosheid leiden jegens de Israëlische autoriteiten. Als bij Israëlische bevrijdingsacties gegijzelden sterven, krijgt de regering eveneens kritiek.”
Wel zijn er kanttekeningen te plaatsen bij die redenering, geeft de voormalige politie-onderhandelaar aan. „Ik heb begrepen dat sommige Israëlische familieleden van gegijzelden het accepteren dat bij de oorlog tegen Hamas hun geliefden omkomen. Die familie brengt dan uiteraard een groot offer. Daarbij komt: Hamas had gedreigd na ieder bombardement gegijzelden te doden. Die aankondiging lijkt niet in beton gegoten, want voor zover bekend heeft Hamas dat dreigement nog niet uitgevoerd.” Inmiddels zouden wel enkele tientallen gegijzelden zijn omgekomen bij bombardementen.
Voor Hamas is het een hele toer om ongeveer 200 gekidnapte mensen gevangen te houden, geeft Nieboer aan. „Het is een flinke opgave om al die ontvoerden gezond te houden. Van zieke gijzelaars heeft Hamas veel last.”
De praktijk wijst uit dat het jaren kan duren voordat gegijzelden weer op vrije voeten zijn. In 2011 liet Israël zo’n duizend Palestijnen vrij in ruil voor één eigen militair: Gilad Shalit. Nieboer: „Voor Israël is het een belangrijk doel al hun ontvoerde mensen terug te krijgen. In het verleden leverde het land zelfs krijgsgevangenen uit aan Hezbollah in ruil voor dode Israëliërs.”
Hoe maken gegijzelden, die wellicht vast zitten in tunnels in Gaza, de meeste kans het drama te overleven? „Probeer een goede verstandhouding met je bewaker op te bouwen”, zegt Ebe Brons, directeur van het Centre for Safety and Development. Dat centrum traint sinds twintig jaar ontwikkelingswerkers en zendelingen in het voorkómen van en overleven van gijzelingen. „Zo’n bewaker is vaak de laagste in de pikorde. Hij krijgt een geweer in handen gedrukt en ontvangt een schamel loontje. Probeer als gegijzelde een gesprek met hem aan te knopen over bijvoorbeeld familie. Vertel over je zieke oma. Die bewaker zal ook vast wel ergens een ziek familielid hebben. Zo kweek je verwantschap met elkaar. Dat zal ertoe leiden dat iemand je minder snel zal durven doden.”
Gegijzelden doen er verstandig aan tot op zekere hoogte bevelen meteen te gehoorzamen, stelt Brons. „Je zit met je bewaker in een gek schuitje. Als die eist „ga in die hoek zitten”, doe dat dan gewoon. Je bent niet geholpen met een pak slaag. Als je tand eruit geslagen wordt, kun je daar in gevangenschap maandenlang veel last van hebben”, vertelt Brons op een kamer van het centrum in Amersfoort.
Verstandig is over het algemeen om politieke en religieuze discussies en gevoeligheden uit de weg te gaan, stelt hij. „Dan gooi je op olie op het vuur. Presenteer jezelf niet als Israëliër, maar sla een brug van mens tot mens. Dat verhoogt je overlevingskansen. Maak je een gesprek politiek, dan kan de tegenpartij jou gaan ontmenselijken. Begin tegenover je streng-islamitische bewaker bijvoorbeeld niet over je hond. Voor hem is dat een onrein dier.”
Gekidnapten kunnen voor ingrijpende dilemma’s komen te staan. „Je betreedt dan een zeer duister terrein en moet bijvoorbeeld kiezen tussen twee kwaden. Stel dat een gijzelnemer je verplicht om Allah aan te roepen. Ieder moet voor zichzelf bepalen: kan ik er mee leven als ik zo’n bevel opvolg of sterf ik liever? Voor dat soort situaties zijn lastig algemene adviezen te geven.”
Het lijkt erop dat Hamas zelfs complete gezinnen heeft gekidnapt. „Het is verschrikkelijk als Hamas in zo’n geval ouders van hun kinderen wil scheiden. Ouders willen immers hun kinderen beschermen. Hoe reageren ze als hun dat onmogelijk wordt gemaakt? In onze trainingen hebben we aan dit soort specifieke vragen tot nu geen aandacht besteed. Maar ik overweeg dat wel te doen.”
Brons benadrukt dat iedere gijzelingssituatie weer anders kan zijn. „Je kunt natuurlijk een sadistische of psychopathische bewaker treffen. Maar doorgaans zijn bewakers nerveus. Hun enige doel is jou onder controle te houden.”
Het Centre for Safety and Development bereidt cursisten voor op „lokale gijzelingen”, bijvoorbeeld in Afrika en Zuid-Amerika. „Dan gaat het de gijzelnemers om geld. In Afrika wordt bijvoorbeeld de kok van een ontwikkelingsorganisatie gekidnapt door een bedoeïnenstam. Die hoopt 1000 euro aan losgeld te krijgen om een put te kunnen slaan. Bij dit soort kidnaps overleeft zo’n 95 procent van de ontvoerden.”
De grootschalige kidnap in Gaza is een drama „van de absolute buitencategorie”, geeft Brons aan. „Hamas is politiek gemotiveerd. Dat maakt het allemaal zo ingewikkeld. Omdat Hamas op de EU-terreurlijst staat, mag niemand geld overmaken naar die beweging. Al sluit ik niet uit dat in de praktijk toch losgeld betaald zal worden om mensen vrij te krijgen.”
Zeker als een ontvoering langer gaat duren, moet een gegijzelde goed voor zichzelf zorgen, beklemtoont Brons. „Je wordt wakker in een bizarre wereld. Houd je hygiëne in de gaten. Zo kun je ziektes voorkomen. Doe spieroefeningen, je wilt niet stram worden.” Zeker zo belangrijk is mentale gezondheid. „Mensen die langdurig gegijzeld worden, ervaren een intense saaiheid. Probeer daar tegen te vechten. Denk aan mooie gebeurtenissen in de familiekring, los een ingewikkeld wiskundig probleem op, leg in gedachten je nieuwe tuin aan, schrijf zo mogelijk een dagboek. Strijd tegen deprimerende gedachten en onrealistische angsten. Je hoeft bijvoorbeeld niet bang te zijn dat je bewaker je zal vergiftigen. Als hij je iets wil aandoen, heeft hij daar makkelijker methoden voor.”
Vluchten
Moet je als gegijzelde op de vlucht slaan als dat kan? Bezint eer je begint, is het devies van Brons. „Van de vluchtpogingen wereldwijd mislukt 95 procent.”
Pijnpunt is dat je doorgaans nog niet veilig bent als je weet te ontsnappen uit bijvoorbeeld een afgesloten kamer, geeft hij aan. „Stel dat een gegijzelde in Gaza een tunnel ontvlucht. Dan belandt hij op straat. Daar kunnen bewoners argwaan krijgen, zodat de ontvluchte persoon alsnog opgepakt wordt. Bovendien kun je in een tunnel veiliger zijn dan op straat in Gaza. Daar vallen bommen.”
Illustratief is een ervaring van Arjan Erkel. Hij werd in de zomer van 2002 ontvoerd tijdens zijn werk voor Artsen zonder Grenzen in Dagestan. „Op een gegeven moment lette de bewaker niet op. Erkel was in de gelegenheid diens kalasjnikov te pakken. Toch deed de Nederlander dat niet. Hij was niet in staat zijn bewaker dood te schieten. Verder realiseerde hij zich: als ik nu vlucht ben ik nog niet veilig, want ik kan weer worden opgepakt. Bij kidnaps in de woestijn van bijvoorbeeld Jemen worden ontvoerde mensen nauwelijks bewaakt. De gijzelnemers weten immers dat een gekidnapte het wel uit zijn hoofd laat te ontsnappen, omdat hij dan in de woestijn van dorst zal omkomen.”
Intussen is het ook weer geen wet van Meden en Perzen om hoe dan ook af te zien van een ontsnapping, geeft Brons aan. „Vluchten kan wel bijvoorbeeld een goede optie zijn als je als gegijzelde in Gaza zeker weet dat je na ontsnapping terechtkomt bij een groep Israëlische soldaten. Daarbij geldt wel: je bent pas veilig als je weer thuis bent”
Wat kan een gegijzelde in bijvoorbeeld Gaza het beste doen als special forces binnenvallen om hem te bevrijden? „Die momenten zijn uiteraard waanzinnig spannend en gevaarlijk. Ons advies in trainingen is altijd: Besef dat je bevrijders in een fractie van een seconde moeten beslissen, vaak in donkere ruimtes. Ga plat op de grond liggen, met je handen over je hoofd. Wek nooit de indruk dat je een wapen in handen hebt.” Lastig kan zijn dat een gegijzelde kleren aan heeft die lijken op kledij van zijn ontvoerders. „Besef als gegijzelde dus dat je bevrijders niet meteen kunnen zien aan welke kant je staat.”
