In de vroege ochtend van 3 oktober 2013 wordt Lampedusa opgeschrikt door de schipbreuk die zich die nacht vlakbij het eiland heeft afgespeeld. Van de ruim 500 opvarenden op de overvolle boot, onder wie veel Eritreeërs, hebben de meesten de reis van Libië naar Italië niet overleefd.

Deze dinsdag heeft op Lampedusa de herdenking plaats van de ramp van tien jaar geleden. Het is een van de zwarte bladzijden in de geschiedenis van het kleine eiland, waar in de loop der jaren tienduizenden vluchtelingen en migranten voor het eerst voet op Europese bodem zetten.

Een paar dagen voor de herdenking van de schipbreuk uit 2013 heerst op Lampedusa een gemoedelijke sfeer. In de nieuwe haven van het eiland –22 vierkante kilometer groot, ruim 6000 inwoners– liggen plezierboten te wachten op toeristen. Vanaf hier kunnen ze op deze zonovergoten dag de zee op om dolfijnen te spotten.

Op de zuidpunt van het eiland laten vakantiegangers zich fotograferen bij Porta d’Europa, de ”Poort naar Europa”. Deze metershoge deur roept sinds 2008 de vluchtelingen in herinnering die de oversteek van de Middellandse Zee niet hebben overleefd. Hun aantal neemt nog jaarlijks toe.

„Genoeg doden op zee”, schreef iemand met grote rode letters op een wit laken in het centrum. Iets verderop in de drukke winkelstraat loopt een vader –hij wil niet met z’n naam in de krant– die op zoek is naar zijn zoon. De 40-jarige man komt uit Gambia, maar woont nu in Spanje, waar hij werk vond. Met zijn inkomen onderhoudt hij zijn vrouw en vier kinderen in Gambia.

Hij vertelt dat zijn 16-jarige zoon met „verkeerde vrienden” in aanraking is gekomen. „Een paar weken geleden belde hij me op. Hij zat in Tunesië en liet me weten dat hij met een paar vrienden naar Europa zou gaan. Ik zei tegen hem: „Doe het niet, ga terug, ga terug.” Maar hij ging toch.”

De jongen zou op 11 september in Tunesië via mensensmokkelaars op een boot zijn gestapt richting Italië. „Via een internationale nieuwszender hoorde ik dat er in de nacht van 11 op 12 september een boot is gekapseisd. Sindsdien heb ik niets meer van mijn zoon gehoord. Ik weet niet of hij nog leeft. Vandaag ben ik bij het Rode Kruis op Lampedusa geweest. Ik hoop dat zij informatie over mijn zoon kunnen achterhalen.”

Begraafplaats

In 2023 zijn er al 2356 vluchtelingen en migranten omgekomen in de Middellandse Zee, blijkt uit recente cijfers van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Een deel van de lichamen is gevonden, vele anderen staan als vermist te boek.

Op Lampedusa zijn de eerste negen maanden van dit jaar ruim vijftig lichamen aangespoeld, zegt Emma Conti van de christelijke organisatie Mediterranean Hope. De begrafenis van verdronken migranten heeft doorgaans niet op het kleine eiland plaats, maar elders in Italië, onder meer op Sicilië, dat 200 kilometer verderop ligt. Een beperkt aantal kreeg in de loop der jaren wel een graf op Lampedusa. „De laatste die hier werd begraven, was Youssef Ali Kanneh. Hij kwam in 2020 om bij een schipbreuk”, zegt Conti. Het jongetje werd op 26 april 2020 in Libië geboren en verdronk op 11 november in de Middellandse Zee.

„Waarom zo snel, mijn kind. Mama en papa houden voor altijd van je”, vermeldt een Engelstalig bordje met een foto van Youssef bij diens grafje. Eromheen staan houten kruisen, ter herinnering aan verdronken vluchtelingen die nooit werden geïdentificeerd. Elders op de begraafplaats springt een grafsteen met de naam Welala in het oog. Het gaat om een Eritrees meisje dat gewond raakte bij een gasexplosie in een detentiecentrum in Libië, vertelt Conti. „Ze is daarna in kritieke situatie aan boord van een boot gebracht. Tijdens de oversteek van de Middellandse Zee is ze overleden.”

Aangrijpend noemt Conti ook het verhaal van Yassin, die in 2015 op Lampedusa werd begraven. „Op de grafsteen staat dat de Eritreeër op weg was naar zijn vrouw en kind in Zweden. Onderweg naar Lampedusa is hij verdronken.”

De grote schipbreuk in 2013 was voor Mediterranean Hope, opgericht door de federatie van protestantse kerken in Italië, aanleiding om op Lampedusa aan de slag te gaan. Sinds 2014 is de organisatie permanent op het eiland actief, zegt Conti. Bij aankomst van migrantenboten wachten medewerkers de ontheemden met onder meer flesjes water, eten en dekens op. „De mensen hebben te maken met de kustwacht en beveiligers, maar wij zijn aanwezig om hen op een humanitaire manier te verwelkomen.”

Achter hekken

Het Rode Kruis brengt de ontheemden vervolgens met een bus naar de hotspot, het opvangcentrum waar de registratie plaatsheeft. De asielzoekers verdwijnen er achter hoge hekken. Rondom het terrein bevinden zich diverse militaire wachtposten.

Sinds 1 juni draagt het Rode Kruis op last van de Italiaanse overheid de verantwoordelijkheid voor het reilen en zeilen in de hotspot, vertelt Francesca Basile, een van de coördinatoren. Het centrum voor eerste opvang biedt in vier gebouwen plek aan in totaal 400 personen. „Als er meer mensen zijn, kunnen we dat aantal uitbreiden door er campingbedden bij te plaatsen”, zegt Basile. Wat haar het meest raakt, is de situatie van alleen reizende minderjarige vluchtelingen. „Ze zijn soms al drie of vier jaar onderweg voordat ze aankomen, met het risico dat ze slachtoffer worden van misbruik en geweld.”

Half september arriveerden er ineens bijna 7000 migranten op één dag. De burgemeester riep de noodtoestand uit. Intussen sprongen overal op het eiland mensen bij om hulp te bieden. Zo bood de rooms-katholieke parochie in een gebouw bij de kerk aan de Via Roma onderdak aan 90 kwetsbare personen, onder wie vrouwen en alleen reizende minderjarigen. De lokale priester, Carmelo Rizzo, noemde de situatie „tragisch, dramatisch en apocalyptisch”.

De pinkstergemeente op het eiland, die ongeveer twintig leden telt, kwam eveneens in actie. „Als christenen moeten we de liefde van God tonen. Toen er afgelopen maand duizenden vluchtelingen aankwamen, probeerden we hen te helpen door rugzakken, flessen water en Bijbels te geven”, zegt pastor Domenico.

Gesloopt

Twee weken later liggen er in de haven van Lampedusa zo’n 25 boten achter een met rood-witte linten afgezet terrein. Het zijn vaartuigen waarmee vluchtelingen recent aankwamen. Een hijskraan takelt ze met drie tegelijk op de oplegger van een vrachtwagen, die ze per schip naar het vasteland brengt, waar ze worden gesloopt.

Van de recente massale toestroom van vluchtelingen is weinig meer te merken. Alle asielzoekers zijn inmiddels met schepen naar Sicilië of het Italiaanse vasteland overgebracht. De laatste week van september staat de hotspot zelfs korte tijd leeg. Vanwege een onstuimige zee komen er enkele dagen geen migranten aan, maar op vrijdag duiken er vier bootjes met zo’n honderd opvarenden op. Intussen blijven het Rode Kruis en andere hulporganisaties alert, want bij een kalme zee kunnen er, vlak voor de herfst begint, zomaar ineens weer duizenden ontheemden op Lampedusa voet aan wal zetten.