Stap anno 2023 op zondagmorgen een willekeurige protestantse kerk binnen en de kans is groot dat een deel van de dienst bestaat uit met gitaar en drumstel door een bandje uitgevoerde swingende gospelmuziek. Iets wat pakweg vijftig jaar geleden ondenkbaar was.

Bij de introductie van dit soort muziek speelde de EO-jongerendag een grote rol, zegt theoloog en godsdienstsocioloog Johan Roeland, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In het Utrechtse museum Catharijneconvent, waar tot 10 april de tentoonstelling ”Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop” loopt, licht de wetenschapper zijn stelling toe.

U dicht de EO-jongerendag een nogal grote rol toe in de evangelicalisering van een groot deel van protestants Nederland.

„Niet zonder reden. Toegegeven, die dag was onderdeel van een bredere beweging, waar bijvoorbeeld ook het Flevofestival bij hoorde. Dat neemt niet weg dat de EO-jongerendag een iconisch event is. In de hoogtijdagen ervan, de jaren negentig van de vorige eeuw, kwamen er tienduizenden jongeren op af. Die namen hun ervaringen mee het land in. Jongeren die opeens naar christelijke metal of hardrock zaten te luisteren. Dat heeft uiteindelijk een flink deel van het Nederlandse protestantisme, dat vanouds calvinistisch, ingetogen en sober was, veranderd in een hip, expressief en swingend christendom. De EO-jongerendag was een uiting van die transitie, maar was er ook een belangrijk vehikel voor.”

Toch viel op de eerste jongerendagen nog weinig gospel, en zeker geen hardrock, te bespeuren.

„Nee, dat is een hele ontwikkeling geweest, die ik met enkele collega’s in 2012 al eens in een wetenschappelijk artikel beschreven heb.

Je kunt die verandering mooi zien als je een opname van 1977 bekijkt. Op een gegeven moment kondigt de presentator, Henk Binnendijk, een liedje van Elly en Rikkert aan over de verloren zoon. Hij zegt dan tegen het publiek dat het „stil moet zijn en aandachtig moet gaan zitten luisteren”. Let wel: stil zijn en zítten.

Als je daar de beelden naast legt van de EO-jongerendag van 1999, zie je een enorme verandering. De zwarte artiest Ron Kenoly vraagt dan aan het publiek: „Can we dance in this place?” Je ziet dat dit voor de bezoekers nog een beetje onwennig is. „Jullie doen dit niet, hè, in jullie kerk?”, vraagt Kenoly dan. Maar het resultaat is dat ze vervolgens dus wél beginnen te dansen. Ik vind dat een sleutelmoment in de ontwikkeling van de EO-jongerendagen.

Heel betekenisvol is ook het optreden van het Amerikaanse gospelduo Mary Mary, enige tijd later. Hun lied Shackles gaat over boeien waarmee je als mens geketend bent. Het lied is eigenlijk een gebed om daarvan bevrijd te worden, zodat je kunt gaan dansen. Als Mary Mary in de Amsterdamse ArenA optreedt, zie je voor je ogen gebeuren dat ook de EO-jongerendag zelf op een bepaalde manier ontketend raakt; het is een spektakel geworden, heel expressief, dat alle menselijke zintuigen wil aanspreken.”

Veranderde zo naast de vorm ook de inhoud van het geloof?

„Die twee kun je niet scheiden. Onder het kopje gospel worden globaal twee muziekstromingen gerangschikt. De eerste is de zogeheten black gospel, die teruggaat op de spirituals die tot slaaf gemaakten op de plantages zongen. Zij gaan over de dagelijkse, harde strijd om het bestaan. Daarnaast heb je wat we tegenwoordig vaak ”contemporary christian music”, kortweg ccm, noemen. Deze muziek gaat terug op de hippies uit de jaren zestig. Hierbij gaat het om ervaringen van middenklasjongeren, over feesten en uitgaan, zelfontplooiing, lifestyle, identiteit en het behoren tot een subcultuur.

Mijn beeld is –maar ik ben daar voorzichtig in, want ik moet dit nog verder onderzoeken– dat door de EO-jongerendag veelal voornamelijk zulke ccm-artiesten werden geprogrammeerd. Het moest per slot van rekening wel een leuk feestje zijn. En daar zat dan ook wel de theologie achter dat je van God best plezier mag hebben in je leven. En dat het vermogen tot dansen, tot expressie, iets is wat God jou, in jouw lijf, geschonken heeft.”

Hoe kijkt u zelf tegen dat accent op ccm-muziek aan?

„Ik wil daar niet denigrerend over doen. Voor veel jongeren was de EO-jongerendag het hoogtepunt van het jaar, waar ze naar uitkeken. Dat moest dus ook iets fijns worden. Tegelijk vind ik het erg knap van de makers van de huidige expositie dat zíj nadrukkelijk oog hebben gehad voor de oorspronkelijke black gospel, voor de rauwe kant van het zwarte leven en voor de link tussen gospel, koloniaal verleden en slavernij. Want van die kant mogen we niet wegkijken.”

Binnen veel reformatorische kerken leven nog altijd veel bezwaren tegen gospel.

„Ja, en vanuit hun positie begrijp ik dat best. Maar ik wil er ook nog iets anders over zeggen. De lezing die ik dinsdag in het Catharijneconvent hield, begon ik met te vertellen over een bezoek dat ik recent aan de expositie bracht, samen met een oudere reformatorische vrouw. Ik zag toen dat zij ongelooflijk geraakt werd door een van de video’s hier, waarin een oudere zwarte ”pentecostal” vrouw vertelt over het lijden in haar leven en over de troost die het geloof en ook gospelliederen haar brachten. Toen ik dat zag, dacht ik: die twee begrijpen elkaar. Ze komen uit een totaal andere wereld, maar herkennen elkaar in het door hen doorgemaakte lijden en in de plek die het geloof daarbij innam. Dat vond ik zó ontroerend.”