Onder de Turkse president Erdogan is de Nationale Aardbevingsraad opgeheven, is het speciaal geïnde belastinggeld voor rampen verdwenen en is amper de hand gehouden aan bouwvoorschriften. En wat zegt hij nu er geen steen op de andere is blijven staan? „Dit is het lot.”
Komt Recep Tayyip Erdogan weg met de enorme schade die door een dubbele aardbeving is aangericht? Wordt hij met andere woorden afgerekend bij de verkiezingen die gepland staan voor mei of juni? „Dat is de grote vraag. Een antwoord daarop is niet makkelijk”, zegt historicus en Turkije-kenner Kaan Özgök in zijn woonkamer waar een Turkse televisiezender beelden van de immense catastrofe toont.
In 1999 werd Turkije eveneens zwaar getroffen door een aardbeving. Daarop is een Nationale Aardbevingsraad ingesteld. Die is onder Erdogan in 2007 ontbonden. Waarom?
„Haluk Eyidogan, de voorzitter van de raad die bestond uit een aantal wetenschappers, weet het ook niet. De raad verzamelde kennis, stelde rapporten op en deed aanbevelingen. Op 6 januari 2007 werd de raad zonder opgaaf van reden opgeheven. Het enige dat ik kan bedenken is dat het instituut in de weg zat. Turkije was op dat moment bezig met een ongekende bouwhausse. Het was beton, beton en nog eens beton. Dan kan het lastig zijn bij al die megalomane projecten dat een aardbevingsraad zegt wat je moet doen of juist niet.”
Zonder de raad konden er woonwijken en vliegvelden worden gebouwd die bij aardbevingen gevaar liepen. Özgök noemt als voorbeeld het vliegveld in de regio Hatay. „De luchthaven was zwaar getroffen, waardoor de eerste 48 uur geen hulp mogelijk was.”
Er is ook speciaal belasting geheven voor een aardbevingsfonds. Het geld daarvan is er niet meer. Weet u waar dat is gebleven?
„De toenmalige premier Bülent Ecevit voerde na de aardbeving van 1999 een speciale belasting van 10 procent in op de telecom. Mobiele telefonie kwam op in die tijd, dus dat was een dankbaar vehikel. Het leverde bij elkaar 38 miljard op. In 2006 is dat geld onder Erdogan overgeheveld naar de algemene middelen. Waar het aan is besteed, wil Erdogan niet vertellen. Hij zegt alleen dat „het besteed is aan zaken waarvan wij vinden dat we het aan moesten besteden”.”
Kritiek klinkt er bovendien op het niet naleven van de bouwvoorschriften. Er zijn huizen die illegaal zijn gebouwd. Hoe moeten we dat zien?
„In de jaren vijftig begon in Turkije de grote trek naar de grote steden. Eenvoudige mensen trokken weg van het platteland en bouwden in Ankara en Istanbul illegaal woningen. In Turkije heet dit de gecekondu, letterlijk: in één nacht geplaatst. De politici zagen dit in ruil voor een stem van de bewoners door de vingers. Het gebeurde ook tegen betaling.
Deze illegale praktijken waren al in gebruik voordat Erdogan premier en later president was. Onder hem is het echter enorm toegenomen. En zelfs geïnstrumentaliseerd in de vorm van afgekondigde bouwpardons. Toen ik in de jaren zeventig en tachtig met mijn ouders in de vakantie naar Istanbul ging, was er iedere zomer een groene heuvel grijs geworden. Ik heb die stad uit zijn voegen zien barsten. De mensen die daar kwamen wonen was dankbaar electoraat voor Erdogan.”
Dat het anders kan bewijst Ökkes Elmasoglu, de burgemeester van het stadje Erzin in Hatay. Hij stond geen illegale bouw toe. Door de aardbeving was er vorige week nauwelijks schade. En belangrijker: niemand kwam om. Bij de aardbeving van 1999 bleef Tavsancil, in het noordwesten van Turkije, gespaard. Ook daar werd niet de hand gelicht met de voorschriften.
Istanbul wordt als stad genoemd waar eveneens een aardbeving kan plaatsvinden, omdat op het de breuklijnen van platen ligt.
„Daar komt een klap. Dat is onvermijdelijk. Wat we rond Gaziantep en al die andere steden en dorpen hebben gezien is een light-uitvoering van wat Istanbul staat te wachten. Het is te hopen dat de luchthaven, een prestigeobject van Erdogan, dan functioneert, want die is net als die van Hatay op een verkeerde plek gebouwd. Het is onbegrijpelijk dat de landingsbanen van de vroegere Atatürk-luchthaven onklaar zijn gemaakt. Had die intact gelaten. Als er een aardbeving komt, is die hard nodig.”
Erdogan verwijst voor de schade van de aardbeving en de dodelijke slachtoffers naar het lot. „We moeten ons schikken naar wat Allah heeft voorzien”, sprak de president tegen een ontredderde vrouw. In 2003, toen Erdogan nog premier was, veroordeelde hij de vorige regering voor nalatigheid en corruptie. Van het lot wilde hij toen niet weten.
Accepteert de Turkse bevolking dit?
„Een deel van de bevolking zeer zeker. Ik bedoel het niet beledigend, maar je kunt spreken van een pathologische vorm van volgzaamheid onder een deel van zijn aanhang. Je dierbaren liggen onder het puin. Erdogan komt langs en maakt je wijs dat het om een lotsbeschikking gaat. En jij bent daarvoor ontvankelijk?! Ik kan het niet rationeel verklaren. Dat heeft in mijn ogen iets pathologisch.”
Wordt dit het einde van Erdogan?
„Dat is moeilijk te zeggen. Er woedt in Turkije een beeldvormingsoorlog. De oppositie heeft daarbij de werkelijkheid aan haar zijde. Erdogan gaat een verhaal ophangen, waarvan hij hoopt dat het wordt geslikt. Hij heeft verschillende mediakanalen tot zijn beschikking. De oppositie is sterker via sociale media als twitter.
Erdogan heeft in al die jaren de oppositie niet kunnen uitschakelen. De wanhoop bij hem zie je groeien. Als de verkiezingen volgens de spelregels worden gehouden heb ik goede hoop dat hij het aflegt. Maar ik blijf voorzichtig. Erdogan doet alles om de macht te behouden.”
Moeten we in dat kader het uitstel van de verkiezingen zien waarover wordt gesproken?
„Partijcoryfee Bülent Arinc, een oudgediende van de AK-partij van Erdogan, heeft op twitter voorgesteld de verkiezingen uit te stellen. Dat is in mijn ogen een proefballonnetje dat hij moest oplaten. Dat is in strijd met de grondwet. Uitstel van de verkiezingen mag alleen in geval van oorlog. Niet in het geval van Erdogans strijd om de macht.”
Kaan vindt het jammer dat Erdogan niet optreedt als een vader des vaderlands, als een verbinder. „Hij is zo toornig. Journalisten waarschuwt hij dat ze moeten oppassen met wat ze schrijven. En dan zwaait hij met een opgeheven vinger. Het is een man die continu schreeuwt. Het is triest, maar ik denk dat hij ten prooi is gevallen aan een vorm van hybris, arrogante overmoed. Erdogan kan nog naar de kiesraad gaan. Hij geeft niet op, want hij zit vast aan de macht.”
Erdogan is een overtuigd islamist. Is het hem als president te doen om de groei, de bescherming van de islam of gebruikt hij de islam voor politieke doeleinden?
„Beide. Erdogan heeft twee mentoren gehad. De eerste was Necip Fazil Kisakürek. Die studeerde in de jaren vijftig van de vorige eeuw aan de Sorbonne in Parijs. Hij leidde daar een liederlijk leven met gokken en drinken, tot hij in aanraking kwam met een islamitisch geestelijke. Hij ging terug naar Turkije en richtte een groot islamitisch magazine op: Het grote Oosten. Dat tijdschrift stond in het teken van het verloren, islamitische Turkije. Dan kom je dus uit bij het Osmaanse islamitische rijk. Erdogan trok in de jaren zeventig veel met Kisakürek op.
Erdogans tweede leermeester is Necmettin Erbakan. Die was in de jaren tachtig en negentig de voorzitter van de islamistische Welvaartspartij, waar Erdogan lid van was. Voor die partij werd Erdogan in 1994 burgemeester van Istanbul.”
Toen Erdogan in 2003 met zijn AK-partij premier werd, was in Europa het idee dat dit het CDA van Turkije zou worden. Dat is niet gebeurd.
„Nee, in Turkije waren wij seculiere republikeinen ervan overtuigd dat dit niet zo zou zijn. Wij wisten uit welke bronnen hij had gedronken. Was de AK-partij van Erdogan maar als het CDA geweest. Was die maar uitgegroeid tot een gematigde islamitische partij.
Neem Diyanet, het Turkse ministerie voor godsdienstzaken. Atatürk stelde dat in 1924 in om de conservatieve, radicale islam te controleren. En nu? De rollen zijn omgekeerd. Door Erdogan politiseert die organisatie de islam namen de AK-partij, ook in Nederland. De islam van de AK-partij legt een claim op de maatschappelijke inrichting. Het wil normerend zijn. Onderschat dat niet.”
Özgok weet dat het Turkije van vóór Erdogan ook niet volmaakt was. „Ik noem het een gemankeerde democratie. Denk maar aan de rol van de Turkse strijdkrachten. Het leger moest alles een extra check geven. Aan de positie van de Koerdische en ook de Alevitische minderheid moest ook het nodige gebeuren.
Maar vergelijk het eens met nu? Sinds de invoering van het presidentieel systeem in 2017 is alle uitvoerende macht in handen van één persoon. Er is zoveel schade berokkend aan het imago van Turkije. Dat doet mij pijn.”
