Als je tien jaar geleden ging inventariseren welke politici werden bedreigd en door wie, werd al snel duidelijk waar het grootste gevaar vandaan kwam: uit de hoek van islamitische extremisten.
PVV-leider Geert Wilders was er het levende bewijs van – en dat is hij nog steeds, want jihadisme vormt nog altijd de grootste terroristische dreiging voor Nederland. De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) houdt dat nauwkeurig in de gaten en heeft de dreiging voor het laatst in november 2022 in kaart gebracht.
Toch is het de vraag hoe lang jihadisme nog de koppositie blijft houden. Terroristische dreiging schuilt steeds vaker in een andere hoek, namelijk die van het rechts-extremisme. En het blijft niet bij dreigen alleen: de laatste maanden zijn er her en der in Europa en de Verenigde Staten dodelijke aanslagen geweest door rechts-extremisten.
Nu is het zaak goed op te letten wat er onder rechts-extremisme verstaan wordt. De AIVD kiest terecht voor een tweedeling. Er is ‘puur’ rechts-extremisme, waar bijvoorbeeld neonazi’s zich thuis voelen en waar omvolkingstheorieën worden gebruikt om geweld te legitimeren.
De gevaarlijkste mensen in dit spectrum zijn de zogenaamde accelerationisten. Het is een onmogelijk woord, maar er worden mensen mee bedoeld die de komst van een rassenoorlog willen versnellen. Het doel van zo’n oorlog is dat de democratie vervangen wordt door een ”witte etnostaat”. Een van de beruchtste aanhangers van die leer is Brenton Tarrant, die in 2019 in moskeeën in Nieuw-Zeeland om zich heen schoot en zeker vijftig mensen doodde. Hij heeft internationaal een groep navolgers die óók bereid zijn om geweld te gebruiken.
Naast dit pure rechts-extremisme is er een groep die veel moeilijker te definiëren is, en dat zijn de antioverheidsextremisten. Daar kúnnen rechts-extremisten onder zitten, maar dat hoeft niet. Het gaat hier vooral om mensen die geloven dat de wereld geleid wordt door een monsterverbond van een kwaadwillende elite. Coronamaatregelen, stikstofregels, de klimaataanpak: al deze grote onderwerpen vormen de voedingsbodem voor de veronderstelde onderdrukking vanuit de overheid. De onvrede daarmee leidt niet vanzelf tot geweld, maar versterkt op z’n minst het wij-zijdenken in de samenleving.
SGP’ers
Nu kun je je zorgen maken over dreigend geweld, maar net als bij jihadisten begint een goede aanpak met begrip. En dat is iets waar doorgaans niet zo veel aandacht voor is. Waaróm vindt het rechts-extremisme tegenwoordig zo’n vruchtbare voedingsbodem?
Een van de beste recente studies daarover is van Nikki Sterkenburg, een ex-journaliste die nu voor het ministerie van Justitie en Veiligheid werkt en in 2021 promoveerde op de nieuwe generatie radicaal- en extreemrechts in Nederland. Hoewel – zelfs in die krappe twee jaar sinds het verschijnen van haar studie is het extremistische landschap al veranderd. De diffuse groep die hier wordt samengevat onder de noemer antioverheidsextremisten was toen nog lang niet zo zichtbaar.
Desondanks biedt haar studie veel inzichten, vooral ook omdat ze uitgebreid met rechts-extremisten in gesprek is gegaan. Onder hen zaten mensen die zich thuis voelen bij Forum voor Democratie, maar ze kwam er ook „best wat” SGP’ers tegen, vertelde ze eerder. De traditionele man-vrouwverhouding, veel kinderen krijgen en meer geld naar defensie zijn gedeelde overtuigingen.
Steeds opnieuw wijst de onderzoekster erop dat deze mensen er vaak keurig uitzien – je zou niet zeggen dat ze in staat zijn om gewelddadig te worden. Daar begint het dan ook niet mee; het begint volgens haar met woorden; met het voorzichtig introduceren van ideeën die in eerste instantie een reëel probleem aan de kaak stellen maar van lieverlee ontaarden in plannen voor het deporteren van rassen of het ombrengen van vertegenwoordigers van de elite.
De gesprekken die Sterkenburg met rechts-extremisten voerde, houdt ze tegen het licht van prominente theorieën over radicalisering. Een van die theorieën is de ”social identity theory”. Die houdt in dat de ander als vijand wordt gezien. Wie zich als Nederlander en christen identificeert, kan –al dan niet onder groepsdruk– de stap zetten om zich met andere Nederlanders en christenen actief te verweren tegen alles wat die identiteit bedreigt – en volgens sommige onderzoeken zijn christenen daar gevoeliger voor dan andere groepen, wat deels de inbreng van SGP’ers in het radicale discours zou kunnen verklaren.
Andere rechts-extremisten komen juist van de rand van de samenleving. Ze voelen zich nergens bij horen en zijn erg ontevreden over hun eigen leven. Aansluiting bij een rechts-extremistische groep geeft hun het stuur van hun leven terug. Extreemrechts wordt zo een toevluchtsoord; een baken van grimmige zekerheid in een onzekere tijd.
Evangelicals
Experts wijzen erop dat een effectieve aanpak zo vroeg mogelijk moet beginnen. Bij het herkennen van signalen, het aangaan van het gesprek, het bieden van een tegenverhaal. Vooral voor kerken met een hechte sociale structuur zou dat niet zo moeilijk moeten zijn. Het probleem is, vooral in de Verenigde Staten, dat kerken soms onderdeel van het probleem zijn. Zodra christelijk conservatisme in kerken ongemerkt belangrijker wordt dan het Evangelie, kan het zomaar misgaan.
Dat constateert bijvoorbeeld Elizabeth Neumann, die zelf overtuigd christen is en onder president Trump werkte voor het departement Homeland Security. Ze heeft zelf van dichtbij gezien hoe extreemrechtse ideeën kunnen postvatten bij gewone evangelicals. Ze ziet in feite maar één remedie: „Om dit recht te zetten, zul je echt terug moeten naar de Schrift.”
Soms ligt de beste oplossing in het volle zicht.
Journalist Jacob Hoekman speurt in de cultuurgeschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws
