In haar werk als ouderenpsychiater in de omgeving van Dordrecht en Gorinchem kwam Noort regelmatig mensen tegen die leden aan religieuze wanen. Het fenomeen intrigeerde haar dusdanig dat ze een promotieonderzoek startte. Vanaf 2005 interviewde ze 155 ouderen –met een gemiddelde leeftijd van 77 jaar– die leden aan een psychose.

Mensen met psychotische depressie of schizofrenie waren de grootste groep in haar onderzoek. Van de ouderen met depressie had 47 procent een religieuze waan, bij schizofrenie lag dit percentage op 32 procent. De cijfers verbazen Noort niet. „Ik zag in mijn beleving al veel cliënten lijden aan religieuze wanen. Dat blijkt dus meer dan alleen een gevoel te zijn.”

Wat is een religieuze waan?

„Bij een waan is wat iemand zegt overduidelijk onjuist. Zijn idee strookt niet met de realiteit. Als de waan te maken heeft met iets religieus noemen we het een religieuze waan. Zo sprak ik bijvoorbeeld een rooms-katholieke vrouw die dacht dat ze een engel was en kon vliegen. We spreken trouwens pas van een waan als zo’n onjuiste overtuiging langere tijd bestaat.”

U hebt de mensen uitgesplitst naar religieuze achtergrond. Wat bleek daaruit?

„Ik onderscheid in mijn onderzoek vijf groepen: mensen zonder religieuze achtergrond, bevindelijk gereformeerden, waar ik ook de Gereformeerde Bond toe reken, evangelischen, PKN, NGK en GKV en de rooms-katholieken. De bevindelijk gereformeerden blijken significant vaker aan religieuze wanen te leiden.”

Hoe verklaart u dat?

„Ik zie dogmatiek en bevinding als verklaringen. In de bevindelijke kerken krijgt de ellendigheid van de mens en de verkiezing door God veel aandacht. Ik kan mij voorstellen dat iemand die depressief is en al zijn hele leven twijfelt of hij door God verkoren is, daarover steeds meer gaat piekeren. Helemaal bij het levenseinde. Bij de groep bevindelijk gereformeerden zag ik ook veel schuldwanen. Neem bijvoorbeeld de vrouw die vertelde dat haar zoon vroeger naar het café ging. Omdat zij de jongen niet had tegengehouden, geloofde ze dat ze de zonde tegen de Heilige Geest had begaan en niet behouden kon worden.

Lees ook

Depressie bij oudere vaak gemist

De andere verklaring is de bevinding, het persoonlijke, innerlijke proces waarin iemand het verlangen heeft om geroepen te zijn. Zo iemand hoopt iets van God te merken en daardoor te weten behouden te zijn. Zo’n verlangen kan de deur echter ook open zetten voor hallucinaties, zoals het zien of horen van de duivel.”

Wat doet een religieuze waan met mensen?

„Een psychotische depressie is een afschuwelijke ziekte. Mensen lijden enorm. Ik ben altijd weer geraakt als mensen zo ontzettend bang zijn. Denk aan een man die ervan overtuigd is dat de maffia hem komt vermoorden en ook door de deuren van het verpleeghuis kan dringen.

Ook een religieuze waan kan mensen vreselijk bang maken. Zo heb ik mensen gesproken die de duivel voor zich zagen, precies zoals op de plaatjes. Een vervaarlijk rood wezen met hoorntjes. Zo’n ervaring maakt mensen extreem angstig. Ook sprak ik een vrouw die vertelde dat ze de satan zag zitten en dat die haar een neusbloeding gaf, waardoor ze naar het ziekenhuis moest. Later bleek dat de bloeding door het peuteren in de neus kwam.”

Wat is de relevantie van uw onderzoek?

„We weten uit de literatuur dat religieuze wanen bij een psychotische depressie een ongunstig effect hebben op het beloop van de ziekte. Zo is er een lagere kans op volledig herstel, een tragere verbetering van het sociaal functioneren en een grotere kans op terugval. Het is dus belangrijk om de problematiek tijdig te herkennen en te behandelen. Verder is het nodig dat ggz-medewerkers oog houden voor religieuze thematieken die kunnen spelen bij patiënten. Dat is een uitdaging, nu bijvoorbeeld van de psychiaters nog maar 12 procent is verbonden aan een kerk. Ook moet de samenwerking tussen pastores en de ggz beter dan die nu is.”