Gebrek aan daglicht beïnvloedt een mens direct. Te weinig licht doet wat met je slaap, je stemming en je productiviteit. „Hoe donkerder het is, hoe minder de hersenen worden gestimuleerd. Dat zorgt bijvoorbeeld voor een verminderde concentratie en alertheid. We maken meer fouten”, stelt lichtonderzoeker Toine Schoutens.

De rol van licht voor de gezondheid van de mens is volgens Schoutens onderbelicht. „Zeker als je beseft dat we –platgezegd– dagdieren zijn: overdag actief, ’s nachts rustend en herstellend. Maar onze levensstijl is drastisch veranderd in de laatste paar honderd jaar. We draaien nachtdiensten. Onze levensstijl ging op de kop. Terwijl we eeuwenlang overdag vooral buiten leefden, is dat tegenwoordig anders. We sluiten ons elke dag op in kantoren. Terwijl het daar in veel gevallen 200 keer donkerder is dan buiten.”

Licht wordt gemeten met de eenheid lux. Op een zonnige zomerdag vang mensen buiten maximaal zo’n 100.000 lux op, zegt Schoutens. „Als je binnen op kantoor 500 lux haalt, mag je blij zijn. Meestal is het minder.”

Nachthormoon

Dat de donkere dagen van december zoveel invloed hebben op de mens is te verklaren door wat er zich afspeelt in het menselijk lichaam, legt Schoutens uit. „In het netvlies van het oog zitten speciale lichtgevoelige cellen, die vooral aanslaan op blauw licht wat ook in zonnestraling zit. De cellen staan in directe verbinding met de biologische klok in de hersenen. De biologische klok stuurt op zijn beurt diverse processen aan als het donker wordt. Allereerst gaat er een signaal naar de pijnappelklier in de hersenen. Die gaat melatonine maken.”

Melatonine staat wel bekend als het slaaphormoon. Maar dat klopt niet, volgens Schoutens. „Je kunt het beter het nachthormoon noemen. Nachtdieren maken ook melatonine aan, maar worden daarvan juist actief. Melatonine in mensen geeft de cellen in het lichaam het signaal dat het nacht is. Dan gaat het lichaam in de ruststand. In de morgen verdwijnt de melatonine als het goed is.” Maar bij te weinig licht kun je overdag slaperig blijven.

Licht geeft ook energie, vervolgt Schoutens. Want vanuit de biologische klok gaat er ook een signaal naar de bijnierschors. Als het licht wordt, wordt daar het hormoon cortisol gemaakt. Cortisol –dat ook vrijkomt bij stress– is van levensbelang voor het immuunsysteem en de stofwisseling. Cortisol zet glycogeen om in energie en licht versterkt dit proces.”

Wat het gebrek aan licht uitwerkt, verschilt per persoon. De een gaat fluitend door de donkere, winterse dagen, de ander al zuchtend en steunend. Hoe dat precies kan, is voor de wetenschap nog een raadsel, aldus Schoutens. „Individuele, psychische kwetsbaarheid speelt in ieder geval een rol. Vrouwen in de reproductieve leeftijd –van 15 tot 44 jaar– hebben er relatief meer last van.”

Pionier

Schoutens is pionier in Nederland als het gaat om lichtbehandeling tegen depressies. Hij bouwde vorige eeuw een eigen behandelkamer voor de ggz Oost Brabant. „De lichtbehandeling werkte ongelooflijk goed bij mensen met een winterdip.” Later had hij contacten met Philips bij het ontwikkelen van onder meer lichtwekkers.

Als directeur van het bedrijf Fluxplus adviseert Schoutens tegenwoordig onder meer verpleegtehuizen en ziekenhuizen bij een betere verlichting. Lampen die het daglicht nabootsen kunnen helpen voor een betere gezondheid. „Juist voor ouderen kan het veel uitmaken. Zo kan licht dementie enigszins afremmen. Betere verlichting prikkelt het brein en de biologische klok een beetje extra. Want het is ook bij de hersenen: use it or loose it, gebruiken of verliezen.”

Een ander fenomeen dat bij ouderdom speelt, is de vergeling van de ooglenzen. „Daardoor wordt er minder blauw licht doorgelaten en gaat het slaap-waakritme in de war. Daar kun je op inspelen door de lampen in verzorgingstehuizen meer blauwachtig licht te laten uitstralen. Familie vindt zulke verlichting vaak koel en kil, maar het dient de client.”

Sinds 2015 ontwikkelt Schoutens de Propeaq lichtbril. „Lichtbehandeling met een bak kost tijd. Daarom zochten we iets wat je gewoon op je neus kunt zetten. Inmiddels begeleid ik veel topsporters met lichtbrillen. Onze brillen zijn in gebruik bij ongeveer 1500 olympiërs uit 16 landen. In Nederland gebruiken bijvoorbeeld alle zwemmers en ook veel schaatsers ze. Met een lichtbril verminderen de sporters hun jetlag en kunnen ze op elk moment van de dag maximaal presteren. Wedstrijden zijn soms ’s avonds.”

De lichtbrillen zijn ook te koop voor particulieren. „Als je snel somber bent in de winter is deze heel geschikt. Bij de bril hoort een app die aangeeft wanneer je de bril moet gebruiken. Op dit moment zijn vrijwel alle brillen uitverkocht. Maar er is uiteraard een nieuwe voorraad onderweg.”