Ik kom uit de rechterflank van de Christelijke Gereformeerde Kerken, de gematigd bevindelijke vleugel. Met de SGP, het RD en alles wat erbij hoorde. Toen het RD werd opgericht, kwamen er elke maand zo’n duizend abonnees bij. Dan stond er weer zo’n gekleurd vlaggetje op de voorpagina en werd er gejuicht in ons gezin. Zo stonden wij in die reformatorische zuil.

Ik heb theologie gestudeerd, ben afgestudeerd op Willem Teellinck, wilde gaan promoveren op de Nadere Reformatie, maar toen kwam de EO en is het volgens sommigen misgegaan. Maar ik heb me in al die jaren wel willen verhouden tot die gereformeerde gezindte, de reformatorische zuil, de bevindelijke zuil en de refozuil.

Trots

Vanouds onderscheiden we vier zuilen in de protestantse wereld: de bevindelijk gereformeerde zuil, de vrijgemaakt-Nederlands-gereformeerde zuil, de modern gereformeerde zuil en de evangelische beweging. Daarnaast had je de katholieke zuil. Wat is een zuil? Dr. C.S.L. Janse zei terecht: Een zuil ontstaat wanneer mensen zich op basis van een gemeenschappelijke levensbeschouwing op verschillende terreinen gaan organiseren. Een zuil is een geïntegreerd complex van maatschappelijke organisaties en instellingen op levensbeschouwelijke grondslag.

Wat is er gebeurd in de afgelopen jaren? Langzamerhand is een aantal van die zuilen veranderd. De modern gereformeerde zuil bestaat niet meer, binnen tien tot vijftien jaar verdween ze zomaar. Ook de zeer grote katholieke zuil is helemaal weggevaagd. De vrijgemaakte zuil is op dit moment in een razend tempo aan het verkruimelen.

De oprichting van het RD in 1971 heeft geleid tot het ontstaan van de bevindelijke zuil. Er zijn vier fases in die refozuil te onderscheiden. De eerste was het isolement, waardoor de vijand buiten de deur moest worden gehouden. De tweede was identificatie en identiteitsvorming. We waren allemaal verbrokkeld en verspreid en nú was er iets wat ons bond: de SGP en veel meer nog het RD. De derde fase was de emancipatie: We begonnen wat trots te worden op onszelf. In de vierde fase, die van een groeiend zelfbewustzijn, zitten we nu.

Bevinding

Prof. dr. H.C. Stoffels zei: De gereformeerde gezindte is een stroming die de Bijbel beschouwt als het onfeilbare Woord van God, met exclusieve, absolute en universele zeggingskracht inzake het heil en het onheil van de mens. Stoffels had heel goed begrepen dat het uiteindelijk om het eeuwig wel en wee ging. Daaruit is, zei dr. J. Hoek, het ontstaan van een vierde belijdenisgeschrift te verklaren, naast de Drie Formulieren van Enigheid: ”bevinding”. Dat is het geheel der geestelijke ervaringen die Gods kinderen ondervinden wanneer de Heilige Geest de weldaden die door Christus zijn verworven aan hun ziel toepast, aldus de definitie van ds. A. Moerkerken, emeritus predikant in de Gereformeerde Gemeenten.

Die bevindelijke zuil zal blijven, beweerde prof. dr. A. van de Beek. Waarom? Ze heeft diepte. Die diepte wordt weergegeven door het woord bevinding. Er is een verborgen leven in de omgang met God en dat blijft zich verzetten tegen andere krachten. Prof. dr. C. Graafland zei: De meest volhardende weerstand tegen de moderne godsvervreemding is toch juist te vinden in de bevindelijke spiritualiteit. Maar, zei hij, die kan ook een splijtzwam zijn en we kunnen van de een zeggen dat die niet bevindelijk genoeg is vergeleken met de ander. Beiden zagen die bevindelijke zuil als de weerhoudende kracht tegen alles wat er in deze wereld op ons afkomt.

In de ontwikkeling van de laatste twee decennia zie ik de refozuil als een verbijzondering van de bevindelijke zuil. Met de nadruk op de doodstaat van de mens, de toe-eigening van het heil en een set aan morele codes.

Als je op de refozuil inzoomt, zie je dat daarin geen sprake meer is van eenheid. De zuil is bezig de zaak intérn te verscherpen en daardoor te versplinteren. Het mooiste, maar ook trieste voorbeeld daarvan was dit voorjaar de niet hoogstaande discussie op Cvandaag tussen de hersteld hervormde dr. Gert van den Brink en de oud gereformeerde ds. A. Kort. Het ging over de meest wezenlijke zaak in de refozuil: de plaats van de wet in de prediking en de toe-eigening van het heil ofwel: hoe wordt een mens zalig? Een vraag van eeuwigheidsbelang. Vandaar de scherpte van de gedachtewisseling, voor buitenstaanders veel te scherp. En het RD dacht: daar branden we onze vingers niet aan, want dit thema ligt honderd keer gevoeliger dan stikstof.

Wat mij ontzettend hoog zit, is dat we nu in een cultuur leven waarin het voor christenen, voor gelovigen, steeds lastiger wordt om te geloven. Deze cultuur kan worden aangeduid door vier trefwoorden: 1. Transcendentieverlies: Bestaat God? 2. Relevantieverlies: Stel dat God bestaat, wat heb ik er dan aan? 3. Referentieverlies: Vroeger hadden we in de samenleving andere christenen om ons heen. De ”referentiekaders” zijn op de meeste plekken weggevallen. 4. Eschatologieverlies: Is er een hemel? Is er zelfs een hél?

Deze vier ”ruiters” ‒denk aan het Bijbelboek Openbaring‒ denderen op dit moment onder andere door, ik noem het maar, het achterland van de EO, om de hele breedte van kerkelijk Nederland te pakken, en ze raken nu ook de refozuil. Hoe houden wij het geloof, het objectieve geloof, vast in een cultuur die zo ontzettend snel verandert? De leider van een grote studentenvereniging zei tegen mij: „Na het derde jaar hier haken ze langzamerhand af. Ze halen hun schouders op en zeggen: Wat heb ik nu eigenlijk aan mijn geloof?”

Gemeenschapszin

Prof. dr. G. Dekker hoorde bij de modern gereformeerde zuil, maar was erg betrokken op wat ik nu noem de refozuil. Hij zei: Die refozuil kan zijn godsdienstige identiteit alleen onveranderd laten als die godsdienstigheid zich beperkt tot het godsdienstige leven. Met andere woorden: die refozuil moet zich concentreren op de toe-eigening van het heil. Hij zei ook: Jullie moeten die klassieke traditionele geloofsopvoeding houden. De vraag is dus hoe we in deze cultuur onze jongeren bij dat geloof houden.

Ik denk dat de refozuil góud in handen heeft. Zeg maar 40.000 jongeren groeien op (en dan maak ik het even heel positief en idealistisch) in een context van vroomheid, kerkgang en gemeenschapszin. Die bubbel trekt als het ware de jongere door de crisis van de cultuur heen. Dát is de grote kracht van de refozuil. Wat je op dit moment verder nergens anders meer ziet in Nederland, zelfs niet in de evangelische beweging, is dat de refozuil als functie heeft het doorgeven van het christelijk geloof, als het middel tegen godsverduistering. Ik vraag me af of dit sociologische en theologische goud voldoende wordt onderkend. Wat heeft de refozuil geweldige kansen!

Nadelen

Een klassiek nadeel van de refozuil is natuurlijk dat het zout in het zoutvaatje blijft.

Daar is wat op aan te merken, maar misschien is het goed dat het zout in deze fase van de cultuur maar even ín het zoutvaatje blijft. Allerlei missionaire bewegingen hebben namelijk –ik zeg het met diepe spijt– kwantitatief gezien weinig effect.

Tweede nadeel is dat het geloof in de refozuil alleen maar lijkt te gaan om de veruitwendiging, om morele codes, en niet om de vreze des Heeren. Dat betekent dat oude woorden niet meer zo landen, dat het behoren tot de zuil voor de nieuwe generatie meer een sociologisch gebeuren is. Met vragen als: hoe wil ik christen zijn in deze cultuur en bij welke kerkgemeenschap ga ik me aansluiten?

Een derde nadeel, dat ik ontzettend lastig vind, is: de kans om zalig te worden is klein. De meeste mensen, ook jongeren, zullen van zichzelf zeggen dat ze onbekeerd zijn. Dat ze wel christen zijn, als dat woord gebruikt wordt, maar niet gelovig. Dus met het goud dat je als refozuil in handen hebt, moet je wel wat doen. Zo niet, dan wordt je geconfronteerd met twee bewegingen.

In de eerste plaats verstarring naar binnen. Dan krijg je misschien jongens die bijvoorbeeld in Staphorst rellen gaan veroorzaken –ik geef geen waardeoordeel– omdat misschien het levende geloof, de tere vreze des Heeren, niet aanwezig is, maar ook: verondersteld wordt niet aanwezig te zijn. Dus breng het goud van de refozuil en het goud van het Evangelie nu maar eens bij elkaar…

In de tweede plaats gaan sommige jongeren natuurlijk schuiven. Studenten van de CSFR die ik sprak, gaven aan dat ze nog bij de zuil willen blijven, maar ook vrienden hebben die inmiddels verdwenen zijn. Dus als je sierlijke jonge burgers, die in zekere zin gelovig zijn of zoekend gelovig zijn, in het proces van de toe-eigening van het heil niet op een goede manier ‘faciliteert’, dan sijpelen ze op een gegeven moment weg.

Bovendien veroorzaken de sociale media het grote gevaar dat men binnen de refozuil twee levens leidt. Er kan gespletenheid ontstaan: we mogen het WK niet volgen, maar doen het toch. Die gespletenheid zit in ieder mens, maar wordt door de sociale media wel gefaciliteerd. En de vraag is of dit in onze zuil voldoende onderkend en benoemd wordt.

”Ik zal er zijn”

Wat gaat er in de refozuil gebeuren? Ten eerste zal de invloed van de evangelische beweging toenemen. Onlangs waarschuwde ds. J.M.D. de Heer, predikant in de Gereformeerde Gemeenten, tegen lied 770 uit de bundel Opwekking: ”Ik zal er zijn, onnoembaar aanwezig deelt U mijn bestaan”. In zijn kerkverband is dit misschien wel het meest geliefde lied van Sela.

Tijdens mijn toer langs afdelingen van de CSFR viel me dit op: eerst wordt een bekende psalm gezongen, en dat gaat heel moeizaam; daarna twee opwekkingsliederen, en dan gaat het dak eraf. ”Ik zal er zijn” wordt zo’n fijn lied gevonden, en dat is het ook, maar het staat wél in de bundel Opwekking. Het lied gaat over het feit dat je je geborgen weet in Gods handen. Maar is dat zo? Zijn de jongeren van de refozuil veranderd? Hebben ze een andere prediking gehoord. Of gaat juist dit lied hen theologisch en spiritueel veranderen en vormen?

Deze trend gaat door. Niet alleen in de keuze voor Opwekkingsliederen, maar ook in de spiritualiteit. In zijn dissertatie analyseert ds. De Heer terecht dat door de invloed van de Opwekkingsbundel het geestelijk leven in de refozuil verandert. Dat proces is nu dus gaande, ik zie het voor mijn ogen gebeuren.

De oude discussies over het aanbod van genade en de belofte van het Evangelie spelen geen rol meer. Zo’n gedachtewisseling als tussen ds. Kort en dr. Van den Brink, zó essentieel, speelt niet meer. Een aantal jongeren uit die refocultuur wil wat anders. Soms gaan ze naar de Protestantse Kerk in Nederland, soms worden ze evangelisch. De trend dat ze naar de evangelische beweging schuiven, wordt alleen maar sterker, omdat reformatorische jongeren steeds meer in contact komen met spirituele uitingen van die evangelische cultuur. Ik heb ooit deze stelling verdedigd: ”In de afgelopen veertig jaar was de invloed van de bundel Opwekking groter dan de invloed van alle theologische publicaties van alle theologische hoogleraren bij elkaar. Ik dacht: zou dat waar zijn? Het bleek waar! Ds. De Heer heeft deze stelling dan ook in zijn dissertatie opgenomen.

Wegen gaan uiteen

Ik zie nog een trend: de linker- en de rechterhelft van de refozuil drijven uit elkaar. Niet door meningsverschillen over stikstof of wat dan ook, maar over die toe-eigening van het heil, over de bevinding, over het eeuwig wel en eeuwig wee, over de functie van de wet in de prediking, over de mogelijkheid van zalig worden. Maar deze slotzin laat ik toch staan: De refozuil heeft goud in handen.

De auteur is theoloog en journalist. Dit artikel is een verkorte weergave van de lezing getiteld ”De zegen van de zuil” die hij hield op de netwerkdag van de Dutch Bible Belt Network, op 26 november in Gouda.
 Klik hier om de hele lezing te beluisteren.