Het is het beeld dat naar voren komt uit de eerste gesprekken die het Dutch Biblebelt Network voerde op verzoek van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). De resultaten worden zaterdag in Gouda gepresenteerd.

”Haakt de Biblebelt af? Wantrouwen en complotdenken onder bevindelijk gereformeerden”, is het thema van de bijeenkomst in Driestar hogeschool. Naast de coronaperiode worden ook de boerenprotesten als aanleiding genoemd. Het netwerk wijst daarnaast op de steunbetuigingen in reformatorische kring voor populistische leiders als de Amerikaanse oud-president Trump en Kamerlid Baudet van Forum voor Democratie. Het zijn volgens de aankondiging van de conferentie „slechts enkele indicaties van de actieve negatieve houding die (een deel van) de Biblebelt de laatste jaren richting overheidsinstanties inneemt. Een negatieve houding die in huidige postmoderne samenlevingen als de Nederlandse steeds populairder wordt en gepaard gaat met het aanhangen van alternatieve waarheden ofwel complottheorieën.”

Gewetenszaak

Een deel van het onderzoek spitst zich toe op de afwijzing van inenting tegen Covid-19. Van de dertig gemeenten met de laagste vaccinatiegraad ligt de meerderheid in de Bijbelgordel. „De overheid wil graag de motieven weten voor de keuze die mensen maken en of die beslissing verband houdt met het niet willen volgen van het overheidsbeleid”, zegt Anneke Pons-de Wit, een van de onderzoekers. Ze sprak inmiddels met twaalf vaccinatieweigeraars en er volgen nog meer gesprekken. Daarbij richt ze zich op jongvolwassenen tussen de 20 en 40 jaar.

Bekend is dat de bereidheid om zich te laten vaccineren binnen de reformatorische gezindte steeds met 15 procent toeneemt ten opzichte van de vorige generatie, zegt Pons. „Met name sinds begin jaren tachtig laten kerken het al dan niet inenten steeds meer aan het persoonlijk geweten over. Onder degenen die er niet toe overgaan, voerde het religieuze argument vroeger de boventoon. Er werden ook wel andere redenen genoemd, zoals twijfels over de veiligheid van een vaccin, maar die argumenten waren altijd ondergeschikt.”

Religieus

Dat is duidelijk veranderd, signaleert de onderzoekster uit Hendrik-Ido-Ambacht. „De religieuze argumenten spelen niet altijd meer de hoofdrol. Dat is anders dan vroeger.”

Pons onderscheidt vier groepen, twee mét en twee zónder religieuze motivatie voor vaccinatieweigering. De eerste groep vindt inenting strijdig met het geloof in Gods voorzienigheid. Bij deze mensen was het vaak direct duidelijk dat ze niet tot vaccinatie zouden overgaan.

De tweede groep met een religieuze argumentatie heeft vaak lang getwijfeld. „Deze mensen vinden vaak wel dat je de middelen moet gebruiken of dat je solidair moet zijn met de samenleving. Sommigen van hen zijn voorstander van kindervaccinatie. Voor henzelf sloeg de balans echter toch door naar de andere kant: vanwege bezwaar tegen het maakbaarheidsdenken of omdat ze in afhankelijkheid van God willen leven, besloten ze zich niet tegen corona te laten inenten.”

Wantrouwen

De twee andere groepen wijzen vaccinatie niet om godsdienstige redenen af. „Sommigen kennen die redenen niet eens. Groep drie legt de nadruk op natuurlijke immuniteit: de weerstand verhogen door gezond te leven of met natuurlijke middelen, zoals vitamine D of etherische oliën.” Het deed Pons soms terugdenken aan wat ze in andere onderzoeken van antroposofen hoorde.

De vierde groep kenmerkt zich door wantrouwen tegen instituties als de overheid en gezondheidsinstellingen. „Sommige mensen uit deze groep geloven niet in de ernst van corona. Anderen twijfelen aan de veiligheid van het vaccin. Of ze vinden dat de kerkelijke kring de overheid te makkelijk volgt.”

Internet

Omdat de onderzoekers in een later stadium ook willen gaan kijken naar de rol van de plattelandscultuur, heeft Pons alle gesprekken in landelijk gebied gevoerd, van Staphorst tot Reimerswaal. „In groepsinterviews willen we de verhouding tussen stad en platteland aan de orde stellen: in hoeverre leeft in de dorpen het idee dat alles in stedelijk gebied wordt bedisseld?”

Het onderzoek richt zich ook op de bronnen waardoor mensen zich laten beïnvloeden. „De groep die de nadruk legt op het voorzienigheidsgeloof, gebruikt veelal publicaties binnen de eigen zuil. De andere drie groepen baseren zich echter ook op andere media. Ik hoor nieuwsbronnen als blckbx en Telegram noemen. Men wil zelf een mening bepalen. Door de komst van internet zijn ook veel meer bronnen toegankelijk dan tijdens eerdere epidemieën. Bij de onderzoeksgroep –millennials, tussen 20 en 40 jaar– speelt de ontlezing duidelijk een rol: ze nemen soms alleen filmpjes en korte berichtjes tot zich, geen grotere artikelen.”

Hoe die opinie tot stand komt, is moeilijk te achterhalen, zegt onderzoeker Hidde Slotboom. Hij bekijkt hoe media zich tijdens de coronacrisis opstelden. „Mensen zeggen echter ook: Ik kijk af en toe eens op… Dan volgt er een website. En via sociale media wordt van alles rondgestuurd.” Het viel in de gesprekken op dat een filmpje van Forum voor Democratie over vaccinatie vaker werd genoemd dan rondgestuurde preekfragmenten waarin predikanten „ongezouten” hun mening gaven.

Slotboom lichtte inmiddels de vele artikelen door die sinds begin 2020 in het Reformatorisch Dagblad (RD) over de Covidpandemie verschenen. Het RD stelt zich gezagsgetrouw op, constateert de onderzoeker. „De lijn van de hoofdredactie was dat de overheidsvoorschriften moesten worden opgevolgd. Mensen die de overheid wantrouwen, vonden bij de hoofdredactie geen steun. De redactie ging ook niet mee in het idee dat de sluiting van kerken het begin van vervolging zou zijn.

Inenting werd als een gewetenszaak beschouwd; daarin sprak de redactie geen voorkeur uit. Wel werd aangegeven dat vaccinatie ontegenzeggelijk helpt om de ziekte terug te dringen.”

Grensoverschrijdend

De redactie wees vaccinatiedwang zonder meer van de hand, stelt Slotboom. En het 2G-beleid, waarbij alleen gevaccineerden en mensen die van een coronabesmetting waren hersteld toegang tot een gebouw of evenement zouden krijgen, werd als grensoverschrijdend beoordeeld. „Dat beleid kwam er niet, maar zou volgens de redactie een stap te ver zijn geweest.”

In RD-artikelen over de keuze voor of tegen vaccinatie lag volgens de onderzoeker de nadruk op de religieuze motieven. „Wel speelden vragen over de veiligheid van een –pas ontwikkeld– vaccin een rol. Dat was vroeger overigens niet anders. Toen Abraham Capadose in de 19e eeuw een boek tegen vaccinatie schreef, beschreef hij in het eerste deel medische argumenten en in het tweede de godsdienstige redenen. Sommige tegenstanders benadrukken overigens dat het principiële argument voor hen voldoende is, al gebruiken ze die andere argumenten ook. Ook als vaccinatie nooit enige bijwerking zou hebben, zouden ze er niet toe overgaan.”

Complottheorieën

De redactie wees complottheorieën stelselmatig af, concludeert Slotboom. „Op de opiniepagina is echter ruimte voor een breed scala aan opvattingen. Zo las ik in een brief dat de mondkapjes alleen maar werden ingevoerd om groepsimmuniteit te voorkomen, omdat anders de ingekochte vaccins niet zouden worden gebruikt.

Bij verschillende theorieën voelde de redactie kennelijk de noodzaak weerwoord te bieden. Dat er kwade krachten in de wereld zijn, werd erkend, maar concrete complottheorieën werden vervolgens rustig en zakelijk ontkracht.”

In een aantal artikelen kwam de Great Reset aan de orde, het idee dat de coronacrisis zou worden gebruikt om ingrijpende veranderingen in de wereldorde door te voeren. „Je zag met name op de opiniepagina dat sommige scribenten deze theorie, die duidelijk een complotoorsprong heeft, probeerden in te passen in een reformatorische visie op de wereld. De hoofdredactie verwierp deze theorie echter.”