Zeker na zijn herverkiezing is Donald Trump verzekerd van zijn plaats in de geschiedenisboeken. Daar is hij ook op uit. Hij is een man met een groot ego die nergens voor opzijgaat en die maling heeft aan afspraken en ongeschreven regels. Trump past aardig in het rijtje van autocratische leiders als Erdogan, Poetin en nog wat van die mannen.

Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 werd in brede kring geconcludeerd dat het democratische stelsel (en de kapitalistische economische orde) het definitief gewonnen had. Zelfs China zou met de groei van een welvarende middenklasse op den duur een democratisch land worden.

De afgelopen jaren zagen we in de wereld echter een opmars van autocratische leiders. De democratische orde is (voorlopig) op zijn retour. De opmars van rechts-populistische partijen in Europa –de PVV in Nederland, de AFD in Duitsland– wijst daar ook op.

Gods gebod omvat heel het leven

Veilig

Is dat een ramp voor de wereld of valt het wel mee? Trump werd en wordt gesteund door veel Amerikaanse christenen. Bij hem waren christelijke en conservatieve waarden veilig, zo beklemtoonden zij. Datzelfde wordt ook gezegd van Orban, die nu al vele jaren in Hongarije aan de macht is.

En het is inderdaad zo dat zij ten aanzien van homoseksualiteit en transgenders een beter beleid voeren dan in veel landen die keurig democratisch zijn. Abortus geldt bij hen niet als een mensenrecht dat in de grondwet verankerd moet worden. En dat zijn zeker zaken van fundamentele betekenis. Wellicht is in dit verband bij Poetin ook nog wel iets positiefs te vinden.

Maar daarmee is natuurlijk niet alles gezegd. De maatschappelijke en politieke werkelijkheid is veelomvattend. Je moet je niet fixeren op een paar dingen. Er zijn altijd een heleboel zaken tegelijk van belang. Soms van groot belang zelfs. Om het in Bijbelse termen te zeggen: Gods gebod is zeer wijd (Psalm 119:96). Dat beperkt zich niet tot een paar gevoelige kwesties, maar omvat heel het leven.

Leugen en laster vormen voor Trump een belangrijk wapen in de politieke strijd. Daar moeten we niet licht over denken. Zijn machtspolitiek is gebaseerd op het recht van de sterkste. Ongeremd eigenbelang staat bij hem voorop. Het belang van zichzelf, van zijn miljardairsvrienden en -bondgenoten en dat van Amerika. Bijbelse waarden doen er dan voor hem niet toe.

Uiteraard komt het vaker voor dat je bij regeringen, partijen en politici waartegen je grote bezwaren hebt, ook allerlei dingen vindt waar je het mee eens kunt zijn. Soms zelfs hartelijk mee eens kunt zijn. Dat maakt een beoordeling moeilijker. Het een is waar en het ander is ook waar. Allebei moet je honoreren. Dat geldt ook voor de huidige president van Amerika. Maar zeker na zijn optreden van de afgelopen maanden valt de balans zonder meer negatief uit.

Er is een tendens om het begrip democratie ruimer op te vatten

Verruiming

Democratie is bedoeld om machthebbers in te tomen. Dat is van groot belang. Toch kunnen autocratische leiders min of meer democratisch gekozen zijn.

Vanouds werd democratie getypeerd door drie kenmerken: het gelijkheidsbeginsel (iedereen één stem), het meerderheidsbeginsel (meeste stemmen gelden) en het vrijheidsbeginsel (vrije en geheime verkiezingen). De eerste twee zijn vrij harde criteria; de betekenis van het laatste gezichtspunt is moeilijker strak te omschrijven. Is er sprake van vrije verkiezingen wanneer door sommigen heel veel geld in de campagne gestoken wordt, wanneer de media zeer overwegend ten gunste van één bepaalde kandidaat of partij zijn of wanneer er veel nepnieuws wordt verspreid?

Inmiddels is er wel een tendens om het begrip democratie ruimer op te vatten. Naleving van de mensenrechten hoort er dan ook bij. Een goed functionerende democratie beschermt de rechten van minderheden, kwetsbare groepen en gemarginaliseerde personen.

Veelal krijgt dat een progressieve invulling. Een land waar de reproductieve rechten van vrouwen (abortus) niet gegarandeerd zijn, het homohuwelijk niet is ingevoerd en andere lhbti-rechten niet worden gerespecteerd, is eigenlijk geen democratie. En dat ongeacht de vraag of de meerderheid van de bevolking met die zaken instemt of niet. Met zo’n progressieve verbreding van het begrip democratie moeten we ons in ieder geval niet laten meevoeren.

Overhoop

Ook in andere gevallen zie je een oprekken van begrippen. In het Engels spreekt men van ”concept creep”. Het is natuurlijk handig om een begrip dat een positieve klank heeft op te vullen met zaken die je zelf graag wilt promoten. Zo zie je ook een uitdijen van het begrip rechtsstaat. Vroeger betekende dat slechts dat de regering zich aan de geldende rechtsregels moest houden, nu wordt dat ingevuld op basis van de mensenrechten.

In de recente motie van de Vlissingse SGP-kiesvereniging ten aanzien van vrouwen op SGP-lijsten zie je een oprekken van het begrip gewetensvrijheid. Vanouds betekende dit dat niemand gedwongen werd om iets te doen wat uitdrukkelijk tegen zijn geweten inging. Niet dat iedereen vrij was om te doen wat hij vanuit zijn innerlijke overtuiging meende te moeten of te kunnen doen. Dat wordt er nu wel van gemaakt.

Concept creep zie je ook bij negatieve begrippen. Genocide betekende het (grotendeels) uitroeien van een volk, zoals de Jodenvervolging door de nazi’s, waarbij bijna twee derde van de Europese Joden omkwam. Nu wordt dat begrip ook toegepast op de oorlog in Gaza, waar inmiddels hooguit 3 procent van de bevolking omgekomen is.

Bij alle terechte zorgen over de democratie is het van belang om de kern daarvan in het oog te houden. Zolang er een reële mogelijkheid is om bij de volgende verkiezingen de zittende regering weg te stemmen, is de essentie van het democratisch bestel nog aanwezig. Er zou in de VS nog veel overhoop gehaald moeten worden om daar een eind aan te maken.

De auteur is oud-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.