Waarom Oost-Duitsland massaal op de radicaal-rechtse AfD stemde
Voor het eerst sinds de val van de Muur in 1989 is Duitsland weer opgedeeld. In een christendemocratisch blok in het westen en een radicaal-rechts front in het oosten. „De voormalige DDR-inwoner voelt zich nog altijd een tweederangsburger.”
Met de andere partijen op gepaste afstand wist CDU-leider Friedrich Merz zondag de Duitse Bondsverkiezingen te winnen. Wie de uitslagenkaart erbij pakt, ziet dat de christendemocratische Unie –een samenwerking tussen de CDU en de Beierse CSU– bijna elk kiesdistrict wist te winnen. In het westen en zuidoosten, de voormalige Bondsrepubliek Duitsland (BRD), dan.
De voormalige Duitse Democratische Republiek (DDR) kleurde namelijk –met uitzondering van Berlijn– bijna helemaal blauw, de kleur van de Alternative für Deutschland (AfD). De partij die door de binnenlandse veiligheidsdiensten als „mogelijk extreemrechts” wordt aangemerkt.
Dat de verschillen tussen oost en west zo groot zijn, heeft volgens Ton Nijhuis, hoogleraar Duitslandstudies aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het Duitsland Instituut, meerdere oorzaken.
Nazitijdperk
„West-Duitsland heeft tijdens de Koude Oorlog veel kapitaal kunnen opbouwen, maar de voormalige DDR moest na de eenwording op nul beginnen. De beste banen en de hoogste lonen waren in het westen te verkrijgen. Nog steeds is er sprake van een zekere achterstand. De boosheid daarover zie je in het stemgedrag terug.”
Een nog belangrijkere oorzaak voor de politieke tweedeling is volgens Nijhuis dat veel Oost-Duitsers zich nog altijd tweederangsburgers voelen. „Dat sentiment wordt van generatie op generatie doorgegeven. Westerse grootmachten en partijen werden destijds gewantrouwd. Vandaag de dag zijn democratische middenpartijen als de CDU en de sociaaldemocratische SPD in de voormalige DDR daardoor niet populair.”
Een ander verschil tussen beide landsdelen is de omgang met het nazitijdperk. Nijhuis: „In de jaren 70 en 80 is de BRD huiverig geworden voor racisme, antisemitisme en vreemdelingenhaat. Dat gold niet voor Oost-Duitsland. Een schaamtegevoel over het verleden is daar nauwelijks aanwezig.”
Aanslagen
Dat de tegenstellingen tussen oost en west in de voormalige DDR tot winst voor de AfD leidden, komt volgens Nijhuis doordat de partij zich afzet tegen de politieke orde en inspeelt op het gevoel dat voormalige DDR-burgers vreemden zijn in eigen land. „Oost-Duitsers leefden bovendien onder een autoritair regime. Dat gevoel van een staat die wat moet doen, leeft binnen de AfD ook sterk, evenals het antiwesterse sentiment”.
Is het niet juist verwonderlijk dat het –destijds– communistische oosten nu voor een uiterst rechtse partij kiest? „Dat zou je zeggen. Je ziet echter dat juist veel klassieke arbeiders op de AfD stemden, omdat ze het gevoel hebben dat linkse partijen niks voor hen doen. Daarmee is de AfD verrassend genoeg ook echt een partij van arbeiders en werklozen geworden.”
Overigens komt het succes in het oosten van de uiterst rechtse partij niet alleen maar door de kloof tussen beide landsdelen, zegt Nijhuis. „De AfD heeft op dit moment ook de wind in de rug, omdat er grote zorgen zijn over de binnenlandse veiligheid. Denk alleen maar aan de recente aanslagen. Dat roept weerstand op en vergroot het sentiment ten gunste van rechts-populisten. Het is niet te vergelijken met de steun in het oosten, maar ook in de voormalige BRD zijn er plekken waar de AfD zo’n 15 à 20 procent van de stemmen kreeg.”
TikTok
Nijhuis wil ook benadrukken dat de uitslagenkaart een enigszins vertekend beeld geeft. „Duitsland is een groot land met veel platteland. Dorpelingen stemmen over het algemeen behoudend en christelijk. Steden –met verreweg de meeste inwoners– zijn over het algemeen veel progressiever, maar op de kaart zijn dat maar puntjes.”
In de steden heeft Die Linke het bijvoorbeeld verrassend goed gedaan. Die partij won voor het eerst in de hoofdstad en is onder jongeren zelfs de grootste geworden. Dat is te danken aan een klassiek linkse campagne, die de excentrieke partijleider Heidi Reichinnek grotendeels op TikTok voerde.
Desondanks laat de verkiezingsuitslag volgens Nijhuis zien dat het democratische midden het heersende sentiment in het oosten serieuzer moet nemen. „Als de toekomstige coalitie weer niet gaat leveren, is de kans reëel dat de volgende keer nog meer mensen op de AfD stemmen.”
Echt grote zorgen hoeft Duitsland zich volgens de hoogleraar nog niet te maken. „De democratische middenpartijen haalden zo’n 75 procent van de stemmen. In Nederland zouden we daar heel blij mee zijn. Duitse kiezers zijn ook redelijk behoudend, dus ik denk dat een verdere trek naar de randen beperkt zal blijven. Maar Merz is gewaarschuwd.”
