Bij de nieuwe Kaäba draait het niet om bidden
Saudi-Arabië, daar bepaalt de islam het openbare leven toch van minuut tot minuut? Nou nee. Niet meer. Voor wie geld te besteden heeft, kan er heel veel.
Zijn voetbalcarrière liep tegen een eind, maar de club Al Nassr uit Riyad zag er nog wel brood in: Cristiano Ronaldo moest maar naar Saudi-Arabië komen. Dat deed de bijna 40-jarige voetballer. Maar niet voor niets: tegen een salaris van grofweg 200 miljoen euro per jaar verkaste hij in 2023 naar de Saudische hoofdstad.
Maar er moest nóg iets gebeuren. Ronaldo is niet getrouwd, maar woont samen met zijn vriendin. Saudische wetten verbieden stellen echter om ongehuwd samen te leven. Er werd wat op gevonden: Ronaldo kreeg een speciale uitzonderingspositie.
De casus-Ronaldo is exemplarisch geworden voor het Saudi-Arabië van vandaag. In Ronaldo’s voetsporen volgden talloze andere voetballers en artiesten van hoog niveau, getrokken door de astronomische vergoedingen die de Saudi’s uitbetalen. Met de ooit zo onwrikbare islamitische wetten werd creatief omgegaan om dat allemaal mogelijk te maken.
Miss World
Natuurlijk is de islam daarmee niet verdwenen. Op persoonlijk niveau zijn mensen vaak nog even devoot als ze altijd waren. Nog altijd gaat een groot deel van de vrouwen gehuld in een zwarte nikab die alleen de ogen vrijlaat. Maar tegelijkertijd doet Saudi-Arabië tegenwoordig mee met de Miss World-verkiezingen, waar de vrouwen behoorlijk wat meer laten zien dan alleen hun ogen.
Niet alleen voor buitenstaanders is het moeilijk om die wonderlijke combinatie te bevatten; voor veel Saudi’s geldt hetzelfde. Het valt steeds weer te horen op reis door het land: ons land verandert wel erg snel.
Maar niet iedereen staat er zo in. Ik spreek af met Hadi, een atypische inwoner van Jedda die ik via via heb leren kennen. Hij is een hippie en niets in zijn leven voldoet aan het stereotiepe beeld van mensen in Saudi-Arabië.
Het valt niet mee om bij hem te komen: zijn huis staat tegenover een immens voetbalstadion waar juist deze avond een grote wedstrijd wordt gespeeld: Ittihad uit Jedda tegen Al Ahly uit Caïro in Egypte. Tientallen politiewagens staan langs de kant van de weg, op alles voorbereid. De auto’s van de fans staan schots en scheef geparkeerd, ook in de straat waar Hadi woont.
Hij heeft een vriendin, maar is niet getrouwd – net als Ronaldo. Hij haalt er zijn schouders over op: als je er geen ruchtbaarheid aan geeft, kun je hier veel doen. In zijn rokerige woonkamer vertelt hij hoe blij hij is met het nieuwe Saudi-Arabië. En hij weet zeker dat dit voor veel meer mensen geldt. „Weet je wat het is: veel mensen waren allang klaar voor deze veranderingen. Het was gewoon hoog tijd.”
En ja, natuurlijk is er de groep die tegen de grote sociale moderniseringen is, erkent Hadi, „maar die groep heeft altijd geprofiteerd van hoe het was. Dat zijn de geestelijken en ook de huisvaders die onder het oude systeem veel macht hadden over anderen. Die moeten nu een toontje lager zingen.”
Kubus
De islam als organiserend systeem moet in het openbare leven van Saudi-Arabië tegenwoordig concurreren met een kracht die minstens zo sterk is: die van het consumentisme. Kaartjes voor voetbalwedstrijden en popconcerten vliegen de deur uit, en hetzelfde geldt voor familie-evenementen.
Onder kroonprins Mohammed bin Salman is die concurrentie tussen islam en consumentisme wel heel zichtbaar geworden. Een van zijn lievelingsprojecten is de Mukaab. Dat is een plan voor een enorme kubusvormige wolkenkrabber van 400 meter hoog – zeg maar het geldpakhuis van Dagobert Duck maar dan groter. Veel groter. In de Mukaab moeten de meest luxueuze winkelcentra komen, exquise restaurants, appartementen van topniveau en zelfs hele parken.
Het probleem is alleen: de Mukaab lijkt sprekend op de Kaäba, het kubusvormige gebouw in Mekka dat het centrum van aanbidding is van bijna 2 miljard moslims wereldwijd. Mohammed bin Salman wil de Kaäba vervangen, zo klinkt het dan ook. Religie wordt vervangen door consumentisme.
Maar mensen die dat openlijk zeggen, doen dat bijna altijd vanuit het buitenland. Kritiek op de overheid ligt immers ultragevoelig in Saudi-Arabië, al helemaal als het een paradepaardje van de kroonprins betreft.
Moskee van de Profeet
Ik reis naar Medina, na Mekka de tweede heilige stad van de islam. Mekka is nog altijd verboden toegang voor niet-moslims. Grote borden langs de weg, met een felrode achtergrond, laten duidelijk weten dat niet-moslims een afslag moeten nemen vóórdat ze de controleposten van de stad bereiken.
Tot voor kort gold hetzelfde voor Medina, maar dat is veranderd. Ook niet-moslims zijn er nu welkom, en graag wil ik zien hoe de islam er nu beleefd wordt op straat.
Ik houd een taxi aan om me naar de Moskee van de Profeet te brengen: een enorm complex waarin de islamitische profeet Mohammed begraven ligt. De taxi wordt bestuurd door een jonge Bengaalse gastarbeider die geen Ali of Ahmed heet, maar Saddamhoessein – vernoemd naar de Iraakse dictator die, jaren na zijn dood, in delen van de moslimwereld nog altijd enorm populair is.
Halverwege passeren we een markering van steen langs de weg: dit is het begin van het zogeheten haramgebied. Deze lijn mocht je tot voor kort alleen als moslim passeren. Maar gecontroleerd wordt hier niet meer.
Vlak voor zonsondergang sta ik bij de Moskee van de Profeet. Duizenden mensen haasten zich naar binnen voor het zonsondergangsgebed. Er is plaats genoeg: wie binnenkomt, kan niet eens het einde van de moskee zien. Honderden zuilen dragen dit bijna eindeloze gebouw.
En wie toch niet naar binnen kan of wil, kan buiten terecht. Ook daar heeft zich een grote massa mensen verzameld. Via grote luidsprekers horen zij wat er binnen gebeurt.
Zodra het gebed begint, knielt de massa als in één beweging neer. Hardop of zachtjes bidden de mensen mee met soera 1, het eerste hoofdstuk van de Koran. De islam is hier springlevend.
Na afloop van het gebed, als het donker is geworden, slenter ik van de Moskee van de Profeet via een lange winkelpromenade naar de Quba-moskee. Dat is het eerste islamitische gebedshuis dat ooit werd gebouwd. Mohammed zelf zou er de eerste stenen van hebben gelegd.
Maar wie een historisch gebouw verwacht, komt bedrogen uit. Het is nu een enorm, modern gebedshuis waar met de beste wil van de wereld geen 1450 jaar oude moskee in te herkennen valt. Dat is ook Saudi-Arabië: dat je erfgoed vervangt door iets wat glimt, glittert en vooral nieuw is.
Sprookjespaleis
Er is nog één locatie waar ik dit contrast tussen oud en nieuw, tussen traditioneel en modern, tussen islam en wereld, wil proeven. En dat is in Al Ula. Een deel van dit oude woestijnstadje ten noorden van Medina is door de kroonprins omgetoverd in een sprookjespaleis. Midden in de woestijn staat een groot gebouw van spiegelend glas waarin de omliggende zandheuvels worden gereflecteerd. Hier ontvangt Mohammed bin Salman andere wereldleiders.
Net als de plannen voor de Mukaab in Riyad zendt ook de ontwikkeling van Al Ula een onuitgesproken signaal uit: islamitische tradities zijn minder belangrijk dan modernisering. Want uitgerekend Al Ula is het onderwerp van een ”hadith”, een overlevering uit het leven van Mohammed. Hier woonden de mensen van het kwaad, staat in die hadith. En daarom is het bezoeken van Al Ula voor moslims niet toegestaan – afhankelijk van hoe je de hadith uitlegt.
„Ga de plaatsen van deze mensen niet binnen tenzij je er huilend binnengaat”, luidt de tekst. „Maar als je niet huilt, ga er dan niet binnen als je niet wilt dat jou overkomt wat hen is overkomen.” Dat laatste wil je niet als moslim: de mensen van Al Ula werden volgens de overlevering getroffen door een aardbeving en verdwenen zonder een spoor achter te laten in de aarde.
Nabateeërs
Het moet gezegd: Al Ula heeft alles om de zintuigen te strelen. De omgeving is adembenemend met tal van overblijfselen uit de eerste eeuw; de tijd van de toen oppermachtige Nabateeërs. Bekend zijn vooral de monumenten van Madain Saleh aan de noordkant van Al Ula: grote, in de rotsen uitgehakte grafmonumenten die de evenknie vormen van het bekende Petra in Jordanië.
Het gouden uur is aangebroken als ik aankom bij de monumenten. De zon staat laag en werpt lange schaduwen op de grond. Maar bij de ingang word ik tegengehouden. Je mag er weliswaar gratis in, maar alleen met een tour en de laatste is allang vertrokken.
De moed zinkt me in de schoenen. De Saudische man bij de poort is vriendelijk, maar ook beslist. „Onmogelijk om er nog in te gaan”, zegt hij. „Niet onmogelijk natuurlijk, want daar is de poort”, wijs ik. Hij lacht. „Maar het mag niet.” „Je kunt toch wel een kleine uitzondering maken? Voor een keertje?” Hij schudt zijn hoofd.
En dan opeens zegt hij: „Vooruit. Parkeer je auto snel, dan neem ik je mee.” Niet veel later sta ik bij de grafmonumenten. Vooral de grootste, Qasr al-Farid, of het Eenzame Kasteel, spreekt tot de verbeelding. Het staat er ongenaakbaar, al 2000 jaar. Het lage zonlicht scheert langs de kunstig uitgehakte rotsformaties en maakt het reliëf nog sprekender.
Nieuwe generatie
Terug in Medina ontmoet ik Maher, een enthousiaste jonge Saudi die eigenaar is van een prachtige koffiebar. We zitten in een hoekje van zijn zaak als de oproep tot het gebed klinkt. „Blijf maar zitten”, zegt Maher. „Ik ga even bidden.”
Een van zijn werknemers rolt recht voor mijn stoel een lang kleed uit. Maher, zijn werknemers en andere aanwezigen gaan in de rij staan. Het voelt een beetje ongemakkelijk, want ik zit er pal voor. Het is letterlijk alsof ze mij aanbidden. Maar ik lijk de enige te zijn daar last van heeft; voor Maher is er niets vreemds aan.
Even later vervolgen we ons gesprek. Over Allah die hem zegent in zijn bedrijf, maar ook over de popconcerten die het land zo veel mooier maken. En steeds opnieuw denk ik: ja, dit is hoe de nieuwe generatie Saudi’s het doet. Hoe ze moeiteloos twee werelden weten te combineren.
Maher gaat weer verder met zijn werk. Hij moet nog even flink aan de slag, want morgen neemt hij het vliegtuig naar Jedda. Voor de voetbalfinale die daar gehouden wordt. Met joviale armgebaren zwaait hij me uit. „Zie ik je morgen in Jedda?”
