Er komen hondenvrije zones in Nederlandse parken omdat moslims dat willen. Kinderen vormen 70 procent van het aantal dodelijke slachtoffers in Gaza. Het Oekraïense leger mobiliseert mensen met downsyndroom. Zomaar wat voorbeelden van veel gedeelde nieuwsartikelen op Facebook en uitspraken van politici in een Tweede Kamerdebat. Zijn ze waar? Nee.

Neem het voorbeeld van het hondenverbod in Nederlandse parken. Op Facebook wemelt het sinds half november van de sensationele berichten over dit onderwerp. De verontwaardiging onder lezers is groot; soms staan er wel 1300 reacties onder een post. Maar het artikel klopt niet, zo blijkt uit een controle van Nieuwscheckers, een platform met factcheckers van de Universiteit Leiden.

De berichten linken naar een clickbaitwebsite, een site die geld verdient met het publiceren van sensationeel nieuws. Omdat de koppen in het Nederlands zijn en bij sommige artikelen een foto van het Amsterdamse Vondelpark staat, denken lezers onterecht dat het om een Nederlands bericht gaat. Wie de moeite neemt om even door te klikken, ontdekt dat het zogenaamde nieuws is gebaseerd op een onderzoek uit Wales. Een rapport waarbij één respondent voorstelt hondenvrije zones in parken in te voeren. Over de motivatie voor dit voorstel wordt niets gezegd en de Engelse regering gaat er ook niets mee doen.

Ernstige ziektes

Voorbeelden als deze laten zien dat feitenchecks nuttig zijn, zegt Alexander Pleijter, docent aan de Universiteit Leiden en expert in onlinejournalistiek en factchecking. Hij vindt het opvallend dat Meta-CEO Mark Zuckerberg vorige week aankondigde te stoppen met het controleren van berichten op Facebook en Instagram. In eerste instantie alleen in Amerika, maar ook bij de Europese Commissie heeft Meta al een verzoek ingediend het onlinebeleid te veranderen. Volgens Zuckerberg is dit nodig „om de vrijheid van meningsuiting te herstellen”.

Is de vrijheid van meningsuiting in het geding als je een bericht laat checken door een onafhankelijke organisatie? „Dat is de suggestie die Zuckerberg wekt”, zegt Pleijter. „Het klinkt als een nobel doel. Maar feitencheckers kunnen geen berichten of video’s verwijderen. Dat moet Facebook zelf doen. Feitencheckers controleren alleen maar of een bericht klopt, en als dat niet zo is plaatsen ze er een waarschuwing bij met feitelijke informatie. Bezoekers bepalen dan zelf of ze die informatie lezen.”

Tegelijk met de controlestop is nog een belangrijke beleidswijziging bij Meta aangekondigd. Eentje die volgens Pleijter minstens zo veelomvattend is, maar die minder media-aandacht krijgt. Facebook en Instagram versoepelen ook hun richtlijnen voor haatdragende taal, net als bij het X van Elon Musk al gebeurde. Bevolkingsgroepen als migranten mogen vrijelijk worden uitgescholden met ernstige ziektes. „Mensen kunnen ongestraft allerlei haatberichten online gaan zetten. Dit gaat veel grotere gevolgen hebben dan het stoppen met feitenchecks. Op X zie je sinds het nieuwe beleid al een flinke toename van haatberichten.”

„Als CEO van een groot bedrijf waait Zuckerberg met de politieke wind mee” - Sanne Kruikemeier, hoogleraar Digitale media en samenleving

Politieke wind

Ook Sanne Kruikemeier, hoogleraar Digitale media en samenleving bij Wageningen University, vindt met name de toon die Zuckerberg in zijn toespraak aanslaat opvallend. In de videoboodschap zegt hij zich te verheugen op de samenwerking met Donald Trump, „om tegengas te bieden aan overheden van over de hele wereld, die het gemunt hebben op Amerikaanse bedrijven en censuur opvoeren”. Kruikemeier: „Als CEO van een groot bedrijf waait hij met de politieke wind mee.”

Ze noemt de uitspraken indirect ook een aanval op de bestaande wetgeving voor sociale media. In Europa worden techbedrijven actiever gereguleerd dan in de Verenigde Staten, maar kan de EU staande blijven? „Het is best moeilijk om tegen dit soort giganten op te boksen, zeker als je de geopolitieke machtsverhoudingen in ogenschouw neemt.”

Het valt de hoogleraar op dat het gesprek over de inhoud van berichten op sociale media snel verzandt in een zwart-wit verhaal: de vrijheid van meningsuiting versus de censuur. „Daarmee blokkeer je elke vorm van discussie. De focus zou meer moeten liggen op het creëren van een veilige omgeving online.” Feitenchecks zijn daarbij nuttig, al is er volgens Kruikemeier in de wetenschap ook discussie over de vraag of die altijd evenveel helpen en of de juiste mensen ze te zien krijgen.

Factchecker Alexander Pleijter vraagt zich af of Facebook factchecks wel op de juiste manier heeft ingezet. Over de effectiviteit is sowieso weinig bekend, omdat Facebook terughoudend is in het geven van cijfers. „Soms staat bij een bericht een waarschuwing voor nepnieuws, terwijl drie andere berichten over hetzelfde onderwerp geen waarschuwing hebben.” Het gebeurt ook regelmatig dat een post met een waarschuwing wordt verwijderd door de maker en dan weer opnieuw wordt gepost. Het label is dan weg. „Of een feitencheck wordt pas na een tijdje online gezet en dan hebben de meeste mensen het foute bericht allang in hun tijdlijn gezien. Facebook geeft ze geen melding dat ze nepnieuws hebben gelezen.”

Algoritmes

Techbedrijven claimen in de discussie over misinformatie vaak dat ze niet verantwoordelijk zijn voor de schadelijke informatie die mensen op hun platforms delen. Te kort door de bocht, vinden beide experts. „In een gezonde democratie heb je onafhankelijke media nodig om de regerende macht te controleren”, zegt Kruikemeier. „Traditionele media als kranten hebben regels om die onafhankelijkheid te garanderen. Sociale media zijn de afgelopen jaren zo belangrijk geworden in de informatievoorziening van mensen dat ze ook moeten nadenken over betrouwbare informatievoorziening.”

Bedrijven als Facebook en Instagram presenteren zich als een neutraal platform, maar dat zijn ze niet, zegt Pleijter. Ze werken met algoritmes die ervoor zorgen dat berichten die veel gedeeld worden een groter bereik krijgen. „Daarmee stimuleer je dat sensationele en onjuiste berichten meer worden gelezen. Op het moment dat je dat doet, heb je naar mijn idee een verantwoordelijkheid. Je wilt ook voorkomen dat jonge mensen allerlei schadelijke dingen onder ogen krijgen.”

„Mensen vinden iets sneller geloofwaardig als het aansluit bij wat ze toch al geloven” - Alexander Pleijter, universitair docent en expert in factchecking

Daarnaast heb je als bezoeker van een site of als socialemediagebruiker ook zelf de verantwoordelijkheid om kritisch na te denken over wat je leest, zegt hoogleraar Kruikemeier. „Uit eigen onderzoek weet ik dat mensen op zich een gezond wantrouwen hebben bij sociale media en nadenken over wat ze lezen. Maar online is er een bulk aan informatie en gaat alles heel snel. Daarom is het lastig informatie te verifiëren.”

Bovendien zijn mensen geneigd om zogenoemd gemotiveerd te redeneren: ze vinden iets sneller geloofwaardig als het aansluit bij wat ze toch al geloven. Een aanhanger van Trump ‘zoekt’ naar positieve informatie over de president en zal negatief nieuws of een feitencheck sneller negeren als hij deze op zijn tijdlijn tegenkomt. Maar feiten blijven feiten, benadrukt Pleijter. „Mensen mogen altijd zelf hun mening bepalen, maar wel op basis van informatie die klopt.”