Alexander Comrie hield papegaaien, maar dat was niet het enige wat Henri Madern over hem ontdekte
Over de 250 jaar geleden overleden Alexander Comrie zijn al veel boeken geschreven. J.H. (Henri) Madern voegde er vorig jaar een van 700 bladzijden aan toe, na elf jaar zoeken naar „wat Comrie echt wilde zeggen”. Madern ontdekte nieuwe dingen, en niet alleen dat Comrie twee papegaaien hield.
Dat van die papegaaien is eigenlijk niet iets waar Madern (63) zelf achter kwam, net zo min als dat hij zelf ontdekte dat Comrie graag uierboord lustte en dus teleurgesteld was toen de slager eens een stier slachtte in plaats van een koe. Die feitjes las de inwoner van Bergambacht, ouderling in de gereformeerde gemeente (gg) te Stolwijk en werkzaam als milieurechercheur, in bestaande literatuur over Comrie. „Ik ben niet opnieuw de archieven ingedoken. Ik wilde vooral weten wat Comrie als theoloog zei. Dat wilde ik uitleggen aan de doorsnee kerkmens.”
Daarom las Madern voor zijn vorig jaar verschenen boek ”Christus ingeplant” alle werken van Comrie tweemaal: ”Het ABC van het geloof”, het ”Examen van het ontwerp van tolerantie” en alle andere. Ook kroop hij door reacties van tijdgenoten, classisverslagen en een aantal latere publicaties over Comrie. Dat hij dat deed met een zekere vooringenomenheid –als Comriesympathisant– erkent Madern graag, maar bewust wilde hij ook eerlijk naar Comrie luisteren. „Klopt het wel wat vaak over hem gezegd wordt?”
Die vraag was de aanleiding tot zijn onderzoek, dat in 2012 begon. „Toen ds. A. Kort een kritisch boek over Comrie schreef en daarop in De Saambinder en De Wachter Sions werd gereageerd, begreep ik de discussie eigenlijk niet. Mijn vriend Jan-Jaap Hoogerbrug, inmiddels predikant in Krimpen aan den IJssel, zei: „Je moet er een boek over schrijven.” Eerste lachte ik erom: „Dat moeten theologen doen, ik ben politieman.””
„Wat Comrie als theoloog zei, wilde ik uitleggen aan de doorsnee kerkmens” - J.H. Madern, auteur boek over Comrie
Boston
Toen Joop Koster uit Barneveld zei het boek te willen uitgeven, ging Madern toch aan de slag. Zijn vrees dat hij de stof niet zou beheersen, leek aanvankelijk bewaarheid. „Ik las artikelen en dacht: hoe ga ik dit ooit begrijpen?” Gaandeweg kreeg Madern succeservaringen. „Ik las bijvoorbeeld een publicatie over Comrie en constateerde dat het niet juist was wat daarin stond. Toen dacht ik: ik begin de stof te beheersen.”
Kenmerkend voor Comries theologie is dat hij „altijd één richting wees: naar de Middelaar”, stelt Madern. Zijn ruime Evangelieprediking had hij van de Erskines en Thomas Boston uit zijn geboorteland Schotland. Tegelijk wilde de prediker uit Woubrugge „de Heere boven alles blijven verheffen” en voorkomen dat de geloofsdaad van de mens verdienstelijk wordt. Zo kwam Comrie tot de stelling dat God de zondaar in de tijd onmiddellijk rechtvaardigt. Daarop volgen dan, weliswaar vanaf hetzelfde moment, de geloofsdaden.
Op die leer van de onmiddellijke toerekening vóór het geloof kreeg Comrie kritiek. Een Leidse hoogleraar schreef in 1755 duizend bladzijden tegen zijn catechismusverklaring. Tot Comries verbazing. Madern: „Comrie was ervan overtuigd dat hij in het spoor ging van de Westminster Confessie en de drie Formulieren van Enigheid.”
Comrie wordt vaak gezien als de belangrijkste theoloog van Maderns kerkverband, de GG. Madern ontdekte echter dat GG-voorman ds. G.H. Kersten juist op het punt van de rechtvaardiging niet helemaal in diens spoor ging. Ds. Kersten stelde de toerekening van de rechtvaardigmaking dóór het geloof, in plaats van ervoor. Daarmee wilde hij iets dichter bij de klassieke gereformeerde theologie blijven, denkt Madern.
Vierschaar
Vrij bekend is Comries spreken over de rechtvaardiging in de vierschaar der consciëntie. Maar ook daarover ontdekte Madern nieuwe dingen. „Wat ds. Kersten de bewuste rechtvaardiging in de vierschaar noemt, is bij Comrie feitelijk wat anders: de reflexieve –inkerende– geloofsdaad”, aldus Madern. Oftewel: het verkrijgen van zekerheid over de vrijspraak.
Comrie bedoelde niet dat de rechtvaardiging in de vierschaar een latere gebeurtenis in het geestelijke leven is, denkt Madern. „Als je zijn preek hierover leest, zie je dat de vierschaar wordt opgericht in de wedergeboorte. Hij beschrijft het als een proces. De wedergeboorte, als inlijving in het genadeverbond, komt bij Comrie, net als bij Boston, bovendien pas tot zijn volkomenheid als de zondaar door het geloof Christus aanneemt. Dan is hij ook gerechtvaardigd. Verschil tussen de openbaring van de Middelaar en de rechtvaardiging is er bij Comrie niet. Dat hij zegt dat mensen die de vierschaar hebben beleefd als witte raven zijn, klopt niet.”
Elf jaar lang je verdiepen in diep geestelijke thema’s zoals geloof en rechtvaardiging, wat doet dat met iemand? Madern: „Ik heb voor mijzelf meer gezien van de ruimte die er in Christus is voor zondaren. Dit onderzoek heb ik alleen kunnen doen met veel gebed. Vaak gaf de Heere dat ik juist datgene vond waarnaar ik op zoek was.”
„Ik heb, ook voor mezelf, meer gezien van de ruimte die er in Christus is voor zondaren” - J.H. Madern, auteur boek over Comrie
Maderns boek is geen academisch werk. Toch besprak dr. P.L. Rouwendal het in Documentieblad Nadere Reformatie, een wetenschappelijk tijdschrift. Positief bovendien, hoewel hij ook inhoudelijke bezwaren had. „Wie in de toekomst nog iets over Comrie wil schrijven, kan maar moeilijk om Madern heen”, schreef de Apeldoornse docent. Maderns doel met zijn boek is echter dat „mensen Comrie zelf gaan lezen. Zijn theologie is helemaal in lijn met de gereformeerde belijdenis.”
Hoe geleerd hij ook was, we moeten Comrie niet te bijzonder maken, vindt Madern. „Hij was een gewone dorpsdominee, die het liefste bezig was met studeren en preken. Hij was zelfs een beetje weifelend.” Lachend: „Zijn vriend Holtius schreef hem een brief waarin deze hem herinnert aan een betalingsplicht. „Ik schrijf je in het Latijn”, zei Holtius, „zodat je vrouw niet leest dat je je afspraken niet nakomt, als ze de brief vindt”.”
>rd.nl/comrie voor een korte biografie van Comrie
