Het verzoek om voor de Artiosreeks van de Gereformeerde Bond een boekje over vriendschap te schrijven, was voor Herman van Wijngaarden (59) een aangename verrassing. De inwoner van Driebergen, conceptontwikkelaar catechese en jeugdwerk bij de Hervormd-Gereformeerde Jeugdbond (HGJB), wordt al lang door dit thema geboeid.

Van de boeken die hij ter voorbereiding las, maakte vooral ”Friendship” van Hugh Black, een werk uit 1898, indruk op hem. „Black schrijft niet in de ik-vorm, zoals de meeste auteurs over dit onderwerp doen. Al die persoonlijke ontboezemingen zorgen meestal voor overbodige ruis. Black komt niet met zichzelf, maar laat zien wat vriendschap inhoudt. Diepgaand en tegelijk praktisch, een combinatie die mij erg aanspreekt. Daardoor inspireerde hij me bij het schrijven van mijn eigen boek.”

Een ander die u vaak citeert, is Augustinus.

„Ja, ook hij heeft zich met het onderwerp beziggehouden. Mogelijk omdat voor zijn bekering seksualiteit een belangrijke rol in zijn leven speelde en hij door de geestelijke verandering meer oog kreeg voor niet-seksuele relaties. De Vroege Kerk had sowieso meer aandacht voor het thema vriendschap, vanuit de waardering voor het werk van Griekse filosofen die er veel over spraken en schreven.”

De ideale vriendschap heeft volgens u veel trekken van een goed huwelijk. Waarin stemmen ze overeen en waarin verschillen ze?

„In een vriendschap speelt seksualiteit geen rol, of zou die geen rol moeten spelen. Een tweede verschil is dat een huwelijk per definitie uitsluitend van aard is. Je kunt maar met één persoon getrouwd zijn. Voor het overige zijn er tal van overeenkomsten. In een zeker opzicht gaat een goede vriendschap een huwelijk zelfs te boven, juist omdat het seksuele er geen rol in speelt. Met seksualiteit is op zichzelf niets mis, maar het heeft iets noodzakelijks. Dat geldt niet voor vriendschap. Daarin ligt voor mij de betekenis van Davids uitspraak dat zijn liefde voor Jonathan wonderlijker was dan die der vrouwen. Ondanks het ontbreken van de seksuele component gingen ze zeer intiem met elkaar om. Tegelijk geef ik in mijn boekje aan dat in een huwelijk je man of vrouw als het goed is je beste vriend is.”

Volgens Augustinus zijn twee dingen in deze wereld noodzakelijk: het leven en de vriendschap.

„Dat is een boude uitspraak, maar ik denk een terechte. Een mens kan gelukkig worden zonder huwelijk en de beleving van seksualiteit, maar niet zonder vrienden. Vandaar mijn stelling dat vriendschap meer een levensnoodzaak is dan het huwelijk.”

Wat is kenmerkend voor Augustinus’ denken over vriendschap?

„De verbinding van het geestelijke en het praktische. Hij omschrijft de relatie met zijn vrienden als „samen praten, samen lachen en elkaar met voorkomendheid behandelen, samen mooie boeken lezen, samen gekheid maken en ernstig zijn, het soms met elkaar oneens zijn zonder verbittering.” Dat vind ik een prachtige omschrijving van een echte vriendschap, waarin lichtvoetigheid en ernst hand in hand gaan.”

Wat leerde u door het bestuderen van de Bijbel op het thema vriendschap?

„In het Oude Testament kun je veel leren uit de boeken Spreuken en Prediker. Hoewel familie in die tijd heel belangrijk was, geeft Salomo aan dat vriendschap als het erop aankomt nog belangrijker is. De bekende tekst uit Prediker 4 over het drievoudig snoer dat niet snel verbroken wordt, passen wij direct toe op het christelijk huwelijk. Niks mis mee, maar Salomo schrijft die tekst in het kader van vriendschap. Dat was voor mij een ontdekking. Het laat zien dat we de betekenis van vriendschap onderschatten.

In het Nieuwe Testament vind ik de vriendschap tussen Jezus en Johannes erg intrigerend. Johannes durft te schrijven dat hij de apostel was die Jezus liefhad. Er was een bijzondere verbondenheid tussen hen, die zich daarin uitte dat Johannes op een gegeven moment aan de borst van Jezus lag. Niet dat er sprake was van een erotische vriendschap, maar het was wel een teken van grote intimiteit en emotionaliteit. Dat raakt aan mijn persoonlijke verlangen om Jezus zo meer te leren kennen. Mijn geloof wordt sterk bepaald door mijn denken. De vriendschap tussen Johannes en Jezus was er niet alleen door de geloofskennis van Johannes. Ook emotioneel had hij een band met Jezus.”

U legt veel nadruk op vriendschap als opgave. Is het niet meer een geschenk?

„Zeker, maar het aangaan en onderhouden van vriendschappen gaat niet vanzelf. Vooral niet bij introverte mensen. Een valkuil voor extraverte mensen is dat ze te veel vrienden maken, waardoor ze geen enkele echte vriend hebben.”

Wanneer kun je spreken van echte vriendschap?

„Vriendschap begint vaak door iets wat je gemeenschappelijk hebt; een hobby, een bepaalde interesse… Iemand wordt een echte vriend als er wederzijds ook genegenheid is. Kenmerk van de ware christelijke vriendschap is dat je elkaar naar God toe bemint. Het is je verlangen dat de ander dichter bij God komt. Ik zeg niet dat elke vriendschap zo’n geestelijk karakter moet hebben, maar we zouden ons er meer naar mogen uitstrekken.

Zelf heb ik twee getrouwde vrienden die hier al zo’n 25 jaar om de andere week op zondagavond komen. We bidden met elkaar, lezen een gedeelte uit de Bijbel en delen de vragen die het bij ons oproept, de inzichten die het geeft en wat het ons persoonlijk te zeggen heeft. We weten ons ook verantwoordelijk voor elkaar. Op een bepaald moment hebben we beloofd de dingen waarmee we zitten niet voor onszelf te houden, maar ze aan elkaar te vertellen. Zowel de hoogten als de diepten. Dat is voor mij heel belangrijk, want het delen van zorgen in mijn leven vind ik lastig. Heel plezierig is dat ik voor deze vriendschap geen afspraken hoef te maken. We ontmoeten elkaar met een vast ritme.”

Is frequent contact noodzakelijk voor echte vriendschap?

„Zo kun je het niet zeggen. Ik heb een echte vriend die ik weinig zie, omdat hij ver bij me vandaan woont. Ontmoeten we elkaar, dan is het of we op een lopende trein stappen en gaan we verder waar we de vorige keer geëindigd waren.”

Wat zijn voorwaarden voor het bestendigen van echte vriendschap?

„Openheid, je kwetsbaarheid durven tonen, de moed hebben om elkaar te adviseren en zo nodig te corrigeren of te vermanen. Vrienden die het altijd met je eens zijn en je volledig vrij laten in wat je doet, ook als je foute keuzes maakt, zijn geen echte vrienden. Belangrijk is ook de wederkerigheid. Je geeft en ontvangt. Dat hoeft niet in balans te zijn. Ik ben bevriend geraakt met een verstandelijk beperkte vrouw met wie ik ooit op de kleuterschool zat. Ze is een periode vanuit de sociale werkplaats gedetacheerd geweest bij de HGJB. Als er wat met mij is, zal ik haar niet bellen. Dat kan ze niet aan. Maar ze vindt het wel leuk om te horen hoe het met mijn jonge poesje gaat. Aan haar verjaardag doet ze niks, maar ze wil dan wel met mij uit eten.”

U wijst expliciet op het belang van samen dingen doen.

„Ja, als dominees collega’s hun vriend noemen, denk ik soms: ga je samen ook weleens een dagje zeilen of fietsen over de Veluwe? Hoe leuk vind je elkaar dán? Als je intellectueel en verbaal sterk bent, is het niet zo moeilijk om zittend op de bank elkaar bezig te houden in een diepzinnig gesprek. Trek je met elkaar op, dan ontdek je ook de irritante of kleinzielige dingen bij de ander. Hij smakt bij het eten, hij heeft het wel héél veel over zijn eigen kinderen, bij vragen over de route drijft hij altijd zijn mening door. Augustinus zei ooit: „Een vriend is iemand die alles van je weet, en toch van je houdt.” Dat vind ik een prachtige uitspraak.”

Is samen dingen doen een voorwaarde voor echte vriendschap?

„Dat gaat me te ver, maar het kan zinvol zijn om de vriendschap op deze wijze te beproeven. In veel boeken over vriendschap wordt het belang van samen praten sterk benadrukt. Daar heb ik vragen bij. Maak er niet alleen een verbale exercitie van. Recent ben ik tien dagen met een vriend in Londen en Oxford geweest. We hebben heel wat met elkaar af geboomd, maar ook veel gedaan. Dat vind ik de ideale combinatie. Zo leer je elkaar het best kennen, ook in elkaars ondeugden en minder prettige trekjes.

Zelf vind ik het leuk om zo nu en dan met vrienden en familieleden spelletjes te doen. M’n broers en zussen ervaar ik overigens ook als vrienden, ondanks de verschillen die er zijn. Ik heb zelfs overwogen mijn boekje aan hen op te dragen. Op z’n tijd doen we graag een spel met elkaar. Het prettige daarvan vind ik dat je dan niet hoeft te ‘performen’. Bij een gewone ontmoeting heb ik snel het gevoel dat ik het gesprek gaande moet houden en onderhoudend moet zijn.”

Is het mogelijk om veel échte vrienden te hebben?

„Dat betwijfel ik. Echte vriendschap kost tijd, aandacht en energie. Het lijkt mij onmogelijk om twintig echte vrienden te hebben, in de betekenis die ik daaraan geef. Ik ben bang dat veel mensen genoegen nemen met oppervlakkige vriendschappen.”

U signaleert in christelijke kring een overwaardering van het huwelijk en een onderwaardering van vriendschap.

„Ik wil de betekenis van het huwelijk niet ondergraven, maar het is ongezond als het vinden van een huwelijkspartner het belangrijkste doel in het leven wordt en gehuwden genoeg hebben aan elkaar. Dan onderschat je het belang van vrienden, ook voor je huwelijk. Mensen met wie je het eerlijk kunt bespreken als het in je huwelijk wat minder gaat, of je te maken krijgt met zorgen. Het kan zijn dat je dan heel hard echte vrienden nodig hebt, om de huwelijksrelatie in stand of goed te houden.”

Wat is de belangrijkste valkuil in vriendschappen?

„De bevestiging van jezelf zoeken door middel van vrienden die je naar de mond praten. Een echte, geestelijke vriendschap heb je niet nodig om jezelf te kunnen zijn, maar om te worden zoals God je heeft bedoeld.”

Leven als vrienden. Een hoge vorm van liefde, Herman van Wijngaarden; uitg. Groen; 118 blz., € 15,99