In de oorlog tegen Oekraïne gebruikt de Russische president Vladimir Poetin graan als wapen. Het is niet de eerste keer dat Moskou voedsel inzet om Kiev op de knieën te dwingen. Begin jaren dertig van de vorige eeuw gebeurde het eveneens, met alle gevolgen van dien voor de Oekraïense bevolking. Oekraïne heeft voor het drama een veelzeggende naam: ”holodomor”, in het Nederlands ”dood door honger”.

De Britse journalist Gareth Jones was negentig jaar geleden een van de weinige ooggetuigen van de hongersnood in Oekra­ïne. De Poolse journalist Miroslaw Wlekly beschrijft zijn leven in een boek, waarvan deze zomer de Duitse vertaling is verschenen. Jones, geboren in 1905, werkte eerst als politiek adviseur van de vroegere Britse premier David Lloyd George. In 1930 en 1931 ondernam hij zijn eerste twee reizen naar de Sovjet-Unie.

Bij zijn derde reis in 1933 was hij niet meer bij Lloyd George in dienst, maar gaf hij zich wel uit als zijn medewerker. Zo wist hij een visum te bemachtigen om door de Sovjet-­Unie te reizen. Zonder visum kwam een journalist niet verder dan Moskou.

Jones was voor zover bekend de eerste en ook enige westerse waarnemer die zich tijdens de holodomor in Oekraïne ophield en de verschrikkingen met zijn eigen ogen zag. Direct na zijn bezoek aan Oekraïne belegde hij een persconferentie in Berlijn en vertelde wat hij met eigen ogen had gezien: terreur en een verschrikkelijke hongersnood.

Menselijk handelen

In de hele Sovjet-Unie stierven in 1932 en 1933 meer dan 6 miljoen mensen. De meeste slachtoffers vielen in Oekraïne (3,5 miljoen), Kazachstan (1,5 miljoen) en in de autonome republiek van de Wolga-Duitsers (2 miljoen). Het gruwelijke drama is in de Europese geschiedenis nauwelijks bekend.

Volgens Kiev is de hongersnood een tegen het Oekraïense volk gerichte genocide. In Rusland, dat ook geraakt werd door de hongersnood, wordt dit anders gezien. Daar spelen trouwens de slachtoffers van de honger nauwelijks een rol in de herinneringscultuur.

De historici zijn het er in grote mate over eens dat de hongersnood niet het gevolg was van natuurlijke omstandigheden, maar van menselijk handelen. Dan komt Sovjetleider Josef Stalin nadrukkelijk in beeld. Hij voerde eind jaren twintig de zogenaamde revolutie van bovenaf door.

Prof. dr. Tanja Penter, hoogleraar Oost-Europese geschiedenis aan de universiteit van Heidelberg, schreef recent in de Neue Zürcher Zeitung: „Doel was om door gedwongen industrialisering en collectivisatie van de landbouw en door de uitschakeling van vermeende vijanden de Sovjet-Unie zo snel mogelijk te veranderen in een moderne industriestaat.” Bovendien stelde Stalin zijn eigen positie zo veilig.

Onder de boeren in Oekraïne, maar ook in andere gebieden stuitten de maatregelen op tegenstand. Alle boeren die verzet boden tegen de collectivisatie liet de Sovjetleider naar afgelegen gebieden in Siberië en Centraal-Azië deporteren.

Uit onvrede over Stalins politiek slachtten boeren bijvoorbeeld hun eigen vee af, vernielden hun gereedschap en pleegden aanslagen op partijfunctionarissen. Toen de opbrengst van het land, ook als gevolg van twee misoogsten, sterk terugliep, werden de quota voor de boeren niet verlaagd maar verhoogd.

Systematisch doorzochten gewapende brigades de dorpen en namen van de boeren hun laatste graan in beslag. Vonden ze niets dan namen ze andere eetbare waren mee. Waar rook uit een schoorsteen kwam, moest voedsel zijn. Wie niet bekende, werd gemarteld. Zelfs de graven waren niet veilig.

Het gevolg was dat de honger nog harder toesloeg in de graanschuur van Europa. Uit wanhoop gingen mensen stelen. Dorpen die aan de verplichte quota niet voldeden, kwamen op een zwarte lijst te staan. Dat hield in dat ze werden afgesneden van de buitenwereld. Hongerende boeren werd de toegang tot de steden waar nog wel voedsel was ontzegd. Anne Applebaum schrijft in 2017 in haar boek ”Roter Hunger” (Rode honger) dat de mensen door de honger hun verstand verloren. Ze werden letterlijk gek van de honger en aten overleden burgers op.

Stalin deed niets om de nood onder de burgers te lenigen. Hij ging zelfs nog meer graan exporteren om de industrialisatie te financieren. Tegenover het buitenland ontkende hij dat er in de Sovjet-Unie hongersnood heerste.

Vermoord

Gareth Jones bezocht in 1933 Oekraïne, toen de hongersnood het ergst was. Hij praatte met de burgers en als een soort refrein hoorde hij steeds: „Waarom zouden we werken als ze ons ons land hebben afgenomen? Waarom zouden we werken als ze ons onze koeien hebben afgenomen? Waarom zouden we werken als ze ons onze tarwe sowieso afnemen? De communisten hebben ons tot slaven gemaakt. Er is geen brood, er is geen brood.”

In Britse kranten deed hij verslag van zijn reis. Hij zag 7000 mensen voor een paar sneden brood bij temperaturen onder nul in de rij staan. Het voedsel ging voor exorbitante prijzen over de toonbank. „U ziet hoe goed we het hier hebben”, vertrouwde een vrouw hem toe.

Jones gaf ook grappen door die hij hoorde. „Een luis en een varken ontmoeten elkaar aan de grens van de Sovjet-Unie. De luis wil het land in, het varken verlaat het. „Waarom kom je naar Rusland?” vraagt het varken. De luis antwoordt: „Omdat de mensen in Duitsland zo schoon zijn dat ik nergens een plaats voor mezelf vinden kan. Dus zoek ik in de USSR mijn geluk. En waarom ga jij weg?” Zegt het varken: „Omdat de Russen nu hetzelfde eten als de varkens blijft er niets meer voor me over.””

Collega-journalisten stelden dat Jones met nepnieuws was gekomen. Later bleek dat de verslaggevers waren betaald door de Russische geheime dienst om Jones als een leugenaar af te schilderen.

Westerse politici reageerden amper op Jones’ berichten. Zij hadden er belang bij deze hongersnood te verzwijgen. In Berlijn was net Adolf Hitler aan de macht gekomen. Parijs en Londen probeerden Stalin als bondgenoot aan zich te binden en wilden daarom de holodomor en het optreden van de Russische dictator niet aan de kaak stellen.

Jones mocht na zijn publicaties de Sovjet-Unie niet meer in. In augustus 1935 werd hij tijdens een reis in Binnen-Mongolië ontvoerd en vermoord. Algemeen wordt aangenomen dat zijn dood het werk is van de geheime politie van de Sovjet-Unie.

Nationale held

Jarenlang was het in Rusland verboden te spreken over de holodomor. Toen Hitler-Duitsland in 1941 de Sovjet-Unie binnenviel, pakten de nazi’s het onderwerp op. Ze wilden Stalin in een kwaad daglicht stellen om de Oekraïense bevolking achter zich te krijgen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het weer stil rond de holodomor.

In de Sovjet-Unie kwam pas onder president Michail Gorbatsjov een open discussie over de hongersnood op gang. In Oekraïne, dat in 1991 onafhankelijk werd, ontwikkelde de herinnering aan de holodomor-slachtoffers zich tot centraal bestanddeel van de Oekraïense natievorming. Op veel plaatsen werden gedenktekens voor de slachtoffers opgericht.

Onder president Viktor Joesjtsjenko werd de hongersnood in 2006 tot volkerenmoord op de Oekraïense bevolking verklaard. Ontkenning ervan is strafbaar. Sindsdien probeert Oekraïne brede internationale erkenning voor de holodomor als genocide te krijgen.

Dit is omstreden omdat er volgens de VN pas sprake is van een genocide als een nationale, etnische, racistische of religieuze groep gedeeltelijk of volledig wordt vernietigd. Dat is bij de door Stalin uitgevoerde hongersnood niet het geval. Die was niet alleen gericht tegen Oekraïne.

In Rusland wil men intussen niet meer weten van de holodomor. Dat is het werk van president Poetin. In 2015 verscheen op de Kremlingetrouwe website Sputnik News het artikel getiteld ”Ontkenning holodomor”. Daar stond: „De hongersnood is een van de beroemdste mythen en een van de giftigste voorbeelden van anti-Sovjetpropaganda.”

Oekraïne heeft Gareth Jones niet vergeten. Voor het land is hij een nationale held. In Kiev is in 2020 een straat naar hem genoemd, omdat hij „gedurende zijn korte leven –hij werd gedood aan de vooravond van zijn 30e verjaardag– toonde dat hij een bewonderenswaardige liefde had voor het vertellen van de waarheid.”