Het cliché is waar: grijze haren zijn een teken van wijsheid in het Midden-Oosten. Je ouders naar een verzorgingshuis brengen, dat is ondenkbaar. Maar hoe mooi dat ook klinkt, het levert grote uitdagingen op.
Een dunne rieten mat op de kale betonnen vloer. Dat is alles waar Sheikha op ligt. Ze is oud, in elk geval in de ogen van de familie. Hoe oud, dat weet haar familie niet precies, maar ze vermoeden ergens in de tachtig. Ze is geboren ruim voordat dit soort data goed werd geregistreerd hier in Oman, waar ze woont.
Sheikha ondergaat het leven lijdzaam. Ze kan niet meer lopen, en alleen moeizaam praten. Wie haar bezoekt, moet goed zijn best doen om haar te begrijpen. Ja, knikt ze: ze heeft pijn. Ze wijst naar haar lichaam in het algemeen. Haar dochter, die voor haar zorgt, staat erbij. „Wat kunnen we doen?”, zegt ze. „Ze is oud.”
De gelatenheid van die constatering is volgens experts op het gebied van ouderenzorg in de Arabische Golfstaten precies het probleem. Inderdaad, Sheikha is oud. Maar dat betekent niet automatisch dat er niets verbeterd kan worden aan haar positie. Het probleem is dat familieleden vaak geen idee hebben wát er zou moeten gebeuren.
„Het komt bijvoorbeeld veel voor dat ouderen ten val komen”, zei expert Sarper Tanli een paar jaar geleden tegen Gulf News. „Zo’n val leidt vaak tot orthopedische klachten en een verslechterende gezondheid. Maar tegenwoordig kan bewakingstechnologie op afstand onmiddellijke hulp bieden als een patiënt valt. Ook kunnen zorgverleners wijzen op manieren waarop het risico van vallen kan worden verminderd.”
Hetzelfde geldt voor psychische klachten. Ook op dat gebied kan veel meer preventie verricht worden, zoals het aanbieden van dagelijkse activiteiten aan ouderen of het uitvoeren van medische checks.
Koran
Waarom gebeurt dit niet? Geld is doorgaans niet het probleem in de olierijke Golf. De familie van Sheikha heeft weliswaar niet veel te besteden, maar de gezondheidszorg in vrijwel alle Golfstaten is gratis voor de eigen bevolking.
Het probleem is kort gezegd het feit dat ouderen tot hun laatste snik bij hun familie blijven. Die praktijk is eeuwenoud en wordt mede gevoed door de islamitische cultuur, waarin respect voor ouderen in het algemeen en je ouders in het bijzonder een hoge plaats heeft.
De Koran schrijft dat voor in onder meer soera 17:23: „En jullie Heer heeft bepaald dat jullie niets dan alleen Hem aanbidden, en dat jullie plichtsgetrouw zullen zijn aan jullie ouders. En als één van hen of beiden in jouw aanwezigheid een hoge ouderdom bereiken, zeg dan nooit een oneerbiedig woord tegen hen. En snauw hen niet af, maar spreek hen aan met respectvolle woorden.”
Maar waarom is dat een probleem? Het verlangen om zelf voor ouder wordende ouders te zorgen is toch juist een kracht van Midden-Oosterse samenlevingen? Ongetwijfeld, maar die kracht heeft een keerzijde. Niet iedereen is een geboren mantelzorger en ouderenzorg vereist soms specifieke kennis. De onwetendheid op dit vlak zorgt vaak voor nodeloos lijden.
De remedie is vanzelfsprekend meer bewustwording bij mantelzorgers, zegt Sarper Tanli, die zich in de Verenigde Arabische Emiraten richt op betere ouderenzorg. Zodat bijvoorbeeld een eenvoudige verkoudheid niet verergert en zich ontwikkelt tot griep. Of zodat er na een val aan revalidatie wordt gedaan en ouderen niet blijvend invalide raken.
Maar er is ironisch genoeg nog iets anders dat zou kunnen worden gedaan, en dat is het organiseren van lotgenotencontact zoals uitgerekend in verpleeghuizen in het Westen gebeurt. „Het zou kunnen helpen om groepen te organiseren waarin de ouderen kunnen omgaan met mensen van eenzelfde leeftijd”, zegt Tanli tegen Gulf News. „Dat bevordert een betere geestelijke gezondheid en zelfs weerstand tegen ziekten. Maar dat soort van sociale ondersteuning is helaas nog niet erg ontwikkeld in de regio.”
Koffie en dadels
Als het gaat om de zorg voor ouderen is er dus nog een hoop werk te verrichten in de Golf en in het Midden-Oosten in het algemeen. Maar niet alles is kommer en kwel. Het respect dat ouderen ontvangen, is nagenoeg ongeëvenaard. Grijze haren verdienen respect en eerbied, zoveel is zeker.
Abu Salem, een oude man in de bergen van Oman, ervaart het elke dag. Als hij iets wil, hoeft hij maar een kik te geven of zijn zoons en kleinzoons staan voor hem klaar. Soms botst dat met zijn verlangen om gastvrij te zijn. Tijdens een bezoek gedurende het onlangs gehouden Offerfeest wil Abu Salem zijn gasten zelf koffie inschenken en dadels voorschotelen, maar zijn naasten nemen het onmiddellijk van hem over. „Laat me, ik kan dit best”, roept hij.
Er ontstaat bijna ruzie over wie de gasten mag bedienen – een in de Golf vaak voorkomend ritueel. Uiteindelijk delft Abu Salem het onderspit. Hij laat zich terugzakken in de kussens op de grond terwijl zijn zoon de ”qahwa” ofwel Arabische koffie in kleine kopjes uitschenkt. De jongeren dienen de ouderen, die ongeschreven regel geldt in de Arabische wereld zonder uitzondering. Of Abu Salem het nu wil of niet.
Nog zo’n regel: het zijn de ouderen die de dienst uitmaken – doorgaans tot op hoge leeftijd. Het is vaak niet zo dat kinderen hun ouders op leeftijd bij zich in huis nemen; nee – de getrouwde kinderen blijven bij hun ouders in huis wonen.
In de Golf is het concept van familiehuizen wijd en zijd verbreid. Het zijn grote huizen waarin elk getrouwd kind voor zijn gezin zijn eigen (slaap)kamers heeft. De kinderen die geboren worden, groeien dus niet alleen op met vader en moeder, maar ook met neefjes, nichtjes, ooms, tantes en opa en oma. Er hoeft geen misverstand te bestaan over wie het in deze familiehuizen voor het zeggen heeft: de pater familias. Oók als die al op leeftijd is of immobiel is geworden.
Verlies van respect
Die vanzelfsprekendheid van de invloed van de patriarch staat overigens wel onder druk. Jong getrouwde stellen kiezen er vaker dan vroeger voor om op zichzelf te gaan wonen, zonder de sociale controle van ouders.
Die ontwikkeling is vooral te zien in landen in het Midden-Oosten die blootstaan aan veel moderne invloeden. Zo blijkt uit een onderzoek uit 2020 onder Arabische ouderen in Israël dat ze vaak een verlies van respect en status ervaren. Volgens onderzoeker Shlomit Manor reflecteert dat gegeven „de ambivalentie in de Arabische samenleving tussen enerzijds het doorgaande proces van modernisering en anderzijds het verlangen om traditionele familiewaarden en de status van ouderen te behouden.”
De conclusie van zijn onderzoek is helder: het respect voor ouderen in de Arabische samenlevingen is aan het afnemen. Veel mensen die hij interviewde, voelen dat haarfijn aan en zeiden te hopen dat ze zullen overlijden voordat ze gebrekkig en afhankelijk worden.
Hetzelfde blijkt uit ervaringen van islamitische auteurs, zoals Radwa Elsaman en Mohamed Arafa, die onderzoek deden naar de Arabische praktijk versus de islamitische theorie als het gaat om zorg voor ouderen. Tussen de theorie, zoals het eerdergenoemde Koranvers, en de praktijk zit nogal wat licht.
„Veel moslims geven er niet om om hun familieleden vriendelijk te behandelen in financieel of sociaal opzicht”, schrijven zij. Sommigen zijn ronduit „hard, gemeen, respectloos, jaloers of gierig” ten opzichte van hun eigen oudere familieleden. En het hoeft weinig betoog dat het voor een oudere een ware nachtmerrie kan zijn om verzorgd te worden door je dochter of schoondochter als die niet het beste met je voorheeft.
Moraal van het verhaal: het respect waarmee ouderen in theorie worden bejegend in het Midden-Oosten, is en blijft een waardevol ideaal. Maar het ei van Columbus is het in de praktijk zeker niet.
