Het is even zoeken naar de ingang van het ”Bibelmuseum Münster”, verstopt op een binnenplaats van het universiteitscomplex in het centrum van de Duitse stad. Het Bijbelmuseum bevindt zich in hetzelfde gebouw als het beroemde Institut für Neutestamentliche Textforschung: op deze plaats wordt al decennialang de tekstkritische uitgave van het Griekse Nieuwe Testament verzorgd. Tal van eeuwenoude Bijbelmanuscripten vonden hier onderdak.

Nu prijkt het gezicht van de reformator Maarten Luther op de ramen van het gebouw. Ter gelegenheid van 500 jaar Lutherbijbel –de Duitse Bijbelvertaling die Luther samen met anderen maakte– houdt het Bijbelmuseum de tentoonstelling ”Das man Deutsch mit ihnen redet”. De titel is ontleend aan een citaat van Luther, uit zijn brief over Bijbelvertaalwerk. Als je goed vertaalt, aldus Luther, „zullen de mensen merken dat je Duits met hen spreekt.”

Revolutie

De expositie is dinsdag 3 mei geopend door Markus Lewe, de burgemeester van Münster. Luthers Bijbelvertaling staat volgens de burgervader symbool voor „een gigantische revolutie, die met de Reformatie is begonnen.”

Lewe wijst in zijn toespraak op de snelle toename van nepnieuws. „We leven in een tijd waarbij mensen heel flexibel met waarheid omgaan. Dat geeft onderling vervreemding. Hoe kunnen we in zo’n context ons eigen spreken voortdurend vertalen, zodat het sámenspreken wordt, waarin we daadwerkelijk in gesprek zijn met de ander? Ik wens bezoekers van deze tentoonstelling inspiratie, opdat de geest van vertaling ook ons mag bezetten.”

Via een videoverbinding voert ook de burgemeester van Eisenach het woord, Katje Wolf. Daar is op kasteel de Wartburg –waar Luther zijn vertaalwerk ter hand nam– in dezelfde week een tentoonstelling geopend over de Lutherbijbel.

Vitrines

De deur blijkt gesloten, op een doordeweekse meimiddag enkele weken na de opening, maar een druk op de bel brengt daar verandering in. Een paar verdiepingen hoger bevindt zich de Luthertentoonstelling, in één zaal met glazen vitrines langs de wanden. Op het licht na dat in de kasten schijnt, is het er aardedonker. En rustig: deze middag doen nog drie andere bezoekers de expositie aan.

Elke gast krijgt een tablet, met daarop informatie over elk van de ongeveer 120 tentoongestelde objecten. In het Duits, aan een Engelse vertaling wordt nog gewerkt. Het betekent veel leeswerk en weinig interactie. Een flyer leert dat het museum op andere momenten meer te bieden heeft voor kinderen en jongeren. Zo zijn er gedurende de zomervakantie meerdere rondleidingen en workshops als ”boekdrukken zoals Gutenberg” of ”schrijven op papyrus”.

Voor wie van lezen niet terugschrikt, biedt de expositie bijzonder veel en boeiende informatie over Luthers Bijbel, aan de hand van zes thema’s.

Handschriften

Het eerste thema behandelt de grondtalen en wetenschappelijke vertalingen daarvan, en toont onder meer enkele van de vroegste Bijbelhandschriften. De kritische studie hiernaar nam in de afgelopen twee eeuwen een vlucht. „Als Luther nu vertaalde, zou hij niet om de wetenschappelijke kritische tekst van het Nieuwe Testament heen kunnen”, stelt de toelichting.

Het tweede onderwerp is de boekdrukkunst, een „mediarevolutie die aan de Reformatie voorafging.” Zonder die omwenteling zou Luthers Bijbel nooit zo wijdverbreid zijn geraakt. De reformator gaf hoog op over de uitvinding: „De hoge weldaden van de boekdrukkerij zijn niet met woorden uit te spreken. Daardoor wordt de Heilige Schrift in alle tongen en talen geopenbaard en verbreid.”

Luther was niet de eerste die de Bijbel in het Duits vertaalde. Integendeel, laat het derde deel van de expositie zien, dat helemaal gewijd is aan „voorlutherse Bijbelvertalingen.” Daarvan zijn er maar liefst achttien, waarvan de oudste uit de negende eeuw stamt en de jongste –de Halberstädter Bibel– uit hetzelfde jaar als Luthers vertaling van het Nieuwe Testament: 1522. Deze Bijbels leunden sterk op de Latijnse Vulgaat en waren door de letterlijke vertalingen vaak moeilijk te begrijpen voor de Duitsers, aldus de toelichting.

Alternatieven

Het vierde onderdeel van de expositie vertelt het verhaal van Luthers leven, vanaf 1517 tot aan zijn dood, met allerlei objecten zoals een reislepel van de reformator. Dat ‘zijn’ Bijbel niet door iedereen met gejuich is ontvangen, toont het vijfde thema: plagiaat. Katholieke theologen verboden de verspreiding ervan en kwamen met alternatieven, tegenbijbels, zoals die van Hieronymus Emser (1478-1527).

De Bijbel van Emser leek echter zo sterk op die van Luther, dat de reformator in zijn zendbrief over het vertalen al rept over plagiaat. Onderzoek uit de achttiende eeuw heeft aangetoond dat inderdaad grote delen uit de tegenbijbels letterlijk van Luther zijn overgenomen. Onbedoeld droegen zij daardoor volgens de toelichting bij aan de verdere verspreiding van Luthers werk.

Het zesde thema gaat in op ”Luther vandaag” en laat zien dat Luthers erfenis voortduurt tot vandaag de dag. Het toont de doorontwikkeling van zijn Bijbelvertaling, maar ook Luthers invloed breder in de cultuur: zoals in tal van bordspellen over de Reformatie. Uiteraard ontbreekt het best verkochte Playmobilpoppetje ooit niet: Luther met de Bijbel in zijn hand. Het meest recent gemaakte expositiestuk is ”stellingen 2.0” uit 2021, van een actiegroep die „misstanden” in de kerk wil tegengaan en pleit voor onder meer openstelling van alle ambten voor vrouwen. De stellingen werden vorig jaar op zo’n 1000 Duitse kerkdeuren aangebracht.

De tentoonstelling ”Das man Deutsch mit ihnen redet” is tot 13 november te zien in het Bijbelmuseum in Münster.


uni-muenster.de/bibelmuseum