Knarsende trams, ratelende verkeerslichten en in de verte een loeiende sirene. Stil is het vrijwel nooit, aan de voet van de Rotterdamse Erasmusbrug. Hier begint de stadswandeling ”Skyline van religies”. Hoewel, beginnen – de route loopt in een cirkel door de stad; wie wil, kan op elke willekeurige plek instappen.

Maar de wandelaar die aan een beetje structuur hecht, begint natuurlijk bij de kerk die onder nummer 1 staat in de app ”Rotterdam Routes”. Deze app biedt een kaartje met de wandelroute en wijst met ingesproken aanwijzingen de weg. Mobiel bij de hand en dopjes in de oren houden dus. Bij elk van de vijftien kerken verschijnt informatie over het gebouw in de app, die ook wordt voorgelezen.

Koepel

Op slechts een paar minuten lopen van de brug staat kerk nummer 1: de Russisch-orthodoxe Alexander Nevskikerk. Wie de naam van de kerk niet kent, heeft aan één blik voldoende om te concluderen dat de wortels van de kerkgemeenschap in het buitenland liggen. Een compact gebouw met hoge witte muren, gekroond met een koepel met kruis. Het is sinds de inwijding in 2004 de eerste gouden koepel in het Nederlandse straatbeeld, leert de app, en het gevaarte weegt zo’n 1600 kilo.

De deuren van de kerk, die eind maart in het nieuws kwam omdat een Russisch en een Oekraïens kerklid na een dienst onenigheid kregen over de oorlog, zitten dicht. Een aantal gedragsregels voor de geïnteresseerde bezoeker hangt naast de ingang. Zo behoort men onderweg naar de kerk te bidden; is het gebruikelijk in nette kleding –vrouwen met hoofddoek– naar de kerk te komen; en wordt men geacht in de dienst te staan. Al is er ruimte voor pragmatisme, zo citeren de regels een zekere metropoliet: „Het is beter te gaan zitten denkend aan de Heer, dan te gaan staan denkend om je benen.”

Migranten

Denken om je benen: dat gebeurt ook met enige regelmaat tijdens de 10 kilometer lange wandeling. De geselecteerde kerken bieden echter voldoende afwisseling om de tocht boeiend te houden; zo verschillend als de gebouwen zijn, is ook hun achtergrond. Wel komt een rode draad naar boven: die van migranten. Van de Russisch-orthodoxen voert de route naar de Nikolaoskerk, die Grieks-orthodoxen onderdak biedt. Dan de Noorse Zeemanskerk, een houten ”staafkerk” die ooit als een bouwpakket in de Rotterdamse haven arriveerde. Oosterse invloeden blijken in de boeddhistische tempel Phuntsok Chö Ling. En zelfs de eerste klassieke Nederlandse kerk op de route heeft alles te maken met migratie: vanuit de Pelgrimvaderskerk vingen ooit de Pilgrim Fathers hun zeereis aan naar de nieuwe wereld. Wekelijks kerkt hier nu de hervormde gemeente van Delfshaven.

Het is precies dit internationale karakter van Rotterdams religieuze landschap dat Floor Vierenhalm aanspreekt. „Veel internationale gemeenschappen in Nederland hebben hun eerste kerkgebouw in Rotterdam”, vertelt ze. „De eerste Russische kerk, de eerste Griekse kerk. En de zeemanskerken zijn uniek in de stad.” De beleidsmedewerker van bureau Monumenten en cultuurhistorie van de gemeente Rotterdam ontwikkelde de wandelroute. Het is haar stem die de wandelaar meeneemt langs de gebouwen.

Kerkenvisie

De wens voor een toeristische kerkenroute kwam vanuit de gemeenteraad, vertelt Vierenhalm. Zij werkt al enkele jaren mee aan het ontwikkelen van een kerkenvisie voor Rotterdam; dat leverde onder meer een overzicht op van de ongeveer 160 religieuze gebouwen in de stad. „Bij het vaststellen van de visie in de raad, is de wens uitgesproken om ook het toeristisch potentieel van de kerkgebouwen onder de aandacht te brengen. Dat leidde tot deze wandeling.”

De route richt zich vooral op jonger publiek, zegt de beleidsmedewerker. „Rotterdam zet in op wat zij de ”doerist” noemen. Mensen die in de stad echt iets willen doen, en dat even voorbij de standaard toeristische plekken.”

Dat laatste klopt; de route voert bijvoorbeeld ook dwars door de woonwijken van Rotterdam-West. Daarbij moet de wandelaar wel houden van de reuring van een wereldstad, want het geluid dat aan de voet van de Erasmusbrug klonk, gaat de hele wandeling mee. ”De omgeving van de mens is de medemens”, zo prijkt een uitspraak van de Rotterdamse dichter Jules Deelder op een van de gebouwen aan de langste winkelstraat van Nederland – de Nieuwe Binnenweg. En inderdaad: stil is het nooit in de stad, en alleen loop je zelden.

Gesloten

Het doet na een paar kilometer wel verlangen naar een rustpunt, een plek van stilte. Juist dat zou een kerkgebouw kunnen bieden. Maar dat valt tegen: vrijwel elke kerkdeur blijkt hermetisch gesloten deze dinsdag. Wat dat betreft, biedt de route waarschijnlijk meer open deuren wanneer die tegen het einde van de week wordt gelopen.

De eerste kerkdeur die wél uitnodigend openstaat, bevindt zich in de Duyststraat in ”west”. Deze blijkt te leiden naar een winkeltje met groente en fruit. Ook op de stoep staan kisten met etenswaren uitgestald. De voormalige gereformeerde kerk is omgebouwd eind jaren tachtig; samen met de winkeltjes bevindt zich hier nu de Merkezmoskee.

Het is lang niet de enige kerk die een herbestemming vond in de stad, en ook niet de enige die tot islamitisch gebedshuis is omgevormd, vertelt de app. Lange tijd mochten moslims zelf geen moskeeën bouwen en vond de islamitische gemeenschap onderdak in kerkgebouwen die door ontkerkelijking of door de uittocht van christenen uit de stad leeg kwamen te staan.

Ook de gebouwen van andere religies moesten een plek hebben in de route, zegt Vierenhalm, „want de stad kent veel verschillende religies. Al zijn de niet-christelijke gebedshuizen aan de buitenkant niet altijd heel interessant als gebouw.” Dat blijkt, want de wandeling naar de Shri Shiv Mandir eindigt voor een onbeduidende muur met een deur erin – eveneens op slot. Een enkele afbeelding verraadt dat zich hier, in de kelder, een hindoeïstische ontmoetingsplaats bevindt.

Bij de Mandir biedt de app wel iets nieuws: een beheerder van het gebouw vertelt hoe zijn ouders deze plek ooit hebben opgericht. Die persoonlijke aanvulling had bij de verschillende kerken ook niet misstaan. De informatie is vaak vrij summier. Dat helpt ongetwijfeld om de ”doeristen” niet af te schrikken, maar wellicht had aanvullende informatie de geïnteresseerde wandelaars nog wat meer ‘gezelschap’ geboden onderweg.

Linksaf

De gesproken aanwijzingen in de app zijn kort en bondig. „Ga rechtdoor. Sla linksaf.” Dat klinkt duidelijk, maar in de Rotterdamse wegenwirwar is niet altijd direct duidelijk welke stoep linksaf nu eigenlijk is. Al kom je bij de kerk uiteindelijk toch wel terecht. Het betekent wel dat de telefoon relatief vaak tevoorschijn gehaald moet worden om even het kaartje te bekijken. Bij die blik op de smartphone valt op dat de batterij snel leegraakt: de continue gps-activiteit vraagt veel van de accu. Die moet dus vol zijn aan het begin van de 10 kilometer. Handig is dat de app automatisch de route weer oppakt, waar je in de stad ook bent. Dat betekent dat een omweg, afsnijden of even het ov pakken ook prima kan.

De wandeling eindigt waar die begon. Op een steenworp afstand van de Russisch-orthodoxe kerk staat de Waalse Kerk. Ooit vonden hier de hugenoten een thuis. Zo heeft elk van de vijftien gebouwen zijn unieke geschiedenis, en met die rijke historie komt de wandelaar even in aanraking. Van reformatie tot remonstrantie, van bombardement tot wederopbouw.

Daarbij zijn vooral hout en steen zichtbaar, zeker omdat veel kerkdeuren gesloten blijven. De gebouwen laten veel zien, maar vertellen niet het hele verhaal van religie in Rotterdam. Terecht noemt de app naast ontkerkelijking ook de snel groeiende migrantenkerken. Hun aanwezigheid in de stad toont zich veelal niet in het straatbeeld zoals deze eeuwenoude gebouwen dat doen – maar is daarmee niet minder relevant.

rotterdamroutes.nl/skyline-van-religies