Woensdag 27 april, Koningsdag. Op de vrijmarkt in IJsselmuiden, een van de grootste in de regio, kun je over de hoofden lopen. Kinderen hebben hun spulletjes op kleedjes uitgestald. Handelaren prijzen luid roepend hun waren aan. Het volk geniet na twee ‘marktloze’ jaren.

Het valt op dat de meeste prijzen dit jaar zijn afgerond op (veelvouden van) hele euro’s. Slechts hier en daar prijkt bij de koopjes een briefje ”50 cent” of –nog zeldzamer– ”20 cent”. Een alternatief voor contant afrekenen kom je ook tegen: ”betalen kan met een Tikkie”.

Het zijn signalen dat mensen betalen met contant geld ontwend raken. Wie heeft er nog muntjes in zijn portemonnee? De trend naar digitaal afrekenen –aanvankelijk met de pin, tegenwoordig in hoofdzaak contactloos– is al jaren aan de gang. De coronapandemie, toen we fysiek contact zo veel mogelijk moesten vermijden, gaf daaraan een stevige stimulans.

Daar komt nog bij dat contant geld, en zeker muntgeld, steeds moeilijker verkrijgbaar is. Bankkantoren worden in hoog tempo gesloten. Vorig jaar waren er vier op elke 100.000 inwoners, meldde toezichthouder De Nederlandsche Bank in maart. Tien jaar eerder waren dat er nog zestien. Ook het aantal geldautomaten daalt sterk. Van de ruim 9000 op de piek in 2011 waren er vorig jaar nog 4900 over.

De meeste geldautomaten zijn flappentappers. Die spuwen briefgeld uit, in de meeste gevallen zonder de kleinste coupure van 5 euro. Wie muntgeld wil hebben, moet op zoek naar een automaat voor muntrollen. Bovendien brengt de bank, anders dan bij briefgeld, kosten in rekening voor de rolletjes.

Verreweg de meeste geldautomaten in Nederland worden beheerd door Geldmaat, een gezamenlijke onderneming van de drie grootbanken ABN AMRO, ING en Rabobank. Tussen 2019 en 2021 zijn de oude automaten vervangen door de gele machines van Geldmaat.

Bij de flappentappers kunnen ook klanten van andere banken geld ophalen. Dat geldt niet voor de muntrolautomaten: die werken alleen met een pinpas van de grote drie.

Deze muntrolautomaten staan bij ruim 160 vestigingen van de bouwmarkten Gamma en Karwei, volgens een woordvoerster van Geldmaat „vanwege de ruime openingstijden en de ruime parkeergelegenheid.” Op de website van Geldmaat zijn de adressen te vinden. Bijna de helft ervan bevindt zich in de Randstad. Vooral in de noordelijke provincies, Flevoland en Zeeland moeten consumenten soms een eind rijden om bij een muntrolautomaat te komen.

Kerken, zeker de reformatorische, krijgen via de collectes nog relatief veel muntgeld en briefgeld in kleinere coupures binnen. Maar juist in de Biblebelt is het aantal muntrolautomaten relatief dun gezaaid. Zo moeten Urkers ervoor naar Emmeloord: heen en terug een kleine 30 kilometer rijden. Wie in Uddel woont, kan kiezen tussen Apeldoorn en Ermelo. Voor de Betuwe is alleen in Tiel één muntrolautomaat beschikbaar. Goeree-Overflakkee heeft er ook maar eentje, in Middelharnis.

Ook flappentappers waar de klant briefjes van 5 euro kan halen, zijn dun gezaaid. Het zijn er een kleine 190, waarvan bijna twee derde in de Randstad en het midden van het land.

De Volksbank, met merken als RegioBank en SNS de vierde bank van Nederland, heeft volgens een woordvoerder geen geldautomaten meer. „Vanwege de enorme schade door plofkraken”, zegt hij. „Briefgeld kunnen consumenten pinnen bij Geldmaat. En de meeste vestigingen van RegioBank hebben nog een kasfunctie voor de eigen klanten. Die kunnen daar muntgeld ophalen of de spaarpotjes van de kinderen legen.”

In de meeste kerken werd tijdens de coronapandemie lange tijd niet fysiek gecollecteerd. Leden volgden diensten vaak digitaal en maakten hun bijdrage via de bank over. Inmiddels komen de meeste mensen weer naar de kerk. Diakenen gaan rond met de collectezak of staan bij de uitgang. Een kleine steekproef wijst uit dat contant geld duidelijk op zijn retour is.

Cees ten Napel is voorzitter van de diaconie van de christelijke gereformeerde kerk Urk Maranatha, die een kleine 3600 (doop)leden telt. De gemeente haalt haar inkomsten uit vaste vrijwillige bijdragen, die per bank worden overgemaakt, en de collecten. Sinds eind maart wordt in de drie kerkgebouwen weer fysiek ingezameld.

„Het valt mij nog mee hoeveel contant geld we binnenkrijgen, maar het wordt wel duidelijk minder”, zegt Ten Napel. „Meer leden dan vroeger kiezen voor collectebonnen of betalen digitaal. Dat laatste kan sinds het begin van de coronatijd via de website van de kerk. Ook hebben we sinds kort een app, waarmee mensen gemakkelijk kunnen betalen.”

Collectebonnen krijgen de Urkers op bestelling thuisbezorgd of halen ze op maandagavond bij de diaconie op. Contant geld afhalen kan ook, maar dat wordt volgens Ten Napel weinig gedaan. Om stortingskosten te voorkomen, ruilt de diaconie bij ondernemers het muntgeld tegen briefgeld, dat goedkoper op de bankrekening kan worden gestort. Ten Napel: „Winkeliers zijn er blij mee, en wij ook. Geleidelijk ontstaat er zo een soort roulatiesysteem buiten de bank om, dat voor hen en voor ons voordelig is.”

Liturgie

De hersteld hervormde gemeente in Ridderkerk telt ruim 1100 (doop)leden. Voorzitter van de kerkvoogdij is ouderling Peter Eggebeen. „Wij zijn tijdens corona blijven collecteren, niet in de banken maar bij de uitgang. Dat doen we nog steeds. Daarnaast kregen mensen de mogelijkheid om digitaal te betalen. Nu de mensen weer in de kerk komen, doet een groot deel zijn bijdrage weer in de collectezak, contant of in de vorm van collectebonnen.”

De Ridderkerkse gemeente wil terug naar een collecte tijdens de dienst in plaats van na afloop. Eggebeen: „De collecte is een belangrijk onderdeel van de liturgie. In de Vroege Kerk werden tijdens de dienst de gaven ingezameld en daarna uitgedeeld aan de armen. Het is goed dat ook de kinderen al leren dat we wat mogen afstaan aan de dienst van de Heere en aan goede doelen.”

In de jaren 2017 tot en met 2019 bestond nog 30 procent van de collecte uit muntgeld en 5 procent uit papiergeld, meldt Eggebeen. „Na corona is het aandeel muntgeld gehalveerd. Het aandeel papiergeld is gelijkgebleven.” De trend dat er minder contant geld binnenkwam, was er al voor de pandemie maar is nu wel versterkt. Het muntgeld spaart de kerkvoogdij op om tijdens een komende zomerfair als wisselgeld te gebruiken. Het briefgeld wordt gestort.

De gereformeerde gemeente in Barendrecht met 700 (doop)leden is voor haar inkomsten geheel afhankelijk van de collecten. Dat collecteren gebeurt volgens penningmeester Marco Ruit sinds juli 2021, toen de gemeente weer naar de kerk kon komen, fysiek. De diakenen staan bij de uitgang. Daarnaast is er de mogelijkheid om –zoals in coronatijd gebruikelijk was– via de bank een bijdrage over te maken. „Een deel van de gemeente doet dat nog steeds”, zegt hij.

Ruit heeft uitgerekend dat de hoeveelheid muntgeld die in de collectezak wordt gedaan vergeleken met de tijd vóór corona met 10 procent is teruggelopen, het aandeel briefgeld is gelijkgebleven. „De mensen maken meer gebruik van collectebonnen. Dat stimuleren we ook. We hebben de gemeente per brief gevraagd dit meer te gaan doen.”

Dat is vooral gedaan omdat het afstorten van collectegeld steeds lastiger en duurder wordt, zegt hij. „Vroeger hadden we een afspraak met de bank dat we daar al voor openingstijd welkom waren. Dan waren er geen andere mensen bij. Nu moeten we naar een bouwmarkt. Dat voelt toch minder prettig.”

Geldmaatwinkels

Geldautomatenbeheerder Geldmaat geeft geen cijfers over het aantal transacties en hoeveel geld daarmee gemoeid is. Volgens een woordvoerster wordt er nog „veelvuldig” gestort, niet alleen door kerken maar ook door goededoelenorganisaties en door gezinnen met kinderen. Het opnemen van geld vertoont pieken, bijvoorbeeld na het storten van het salaris en rond feestdagen.

„Het is belangrijk dat contant geld bereikbaar blijft voor iedereen”, zegt zij. „Specifieke groepen hebben er extra belang bij, zoals mensen met een visuele beperking of mensen die in de schuldsanering zitten. Bewindvoerders van die laatste groep willen vaak dat hun cliënten met contant geld de boodschappen doen: dat is overzichtelijker dan pinnen.”

Volgens de woordvoerster werkt Geldmaat nog steeds aan uitbreiding van de dienstverlening, ook waar het om muntrolautomaten gaat. De plaatsing daarvan is afhankelijk van de vraag in een specifiek gebied.

In sommige steden is het lastig om een geschikte plek te vinden. Als alternatief worden daar mondjesmaat onbemande zogeheten Geldmaatwinkels geopend, waar de consument voor alle diensten terechtkan. De eerste ging in september 2021 open in het centrum van Amsterdam. Inmiddels zijn er ook Geldmaatwinkels in Rotterdam, Tilburg, Deventer en Hilversum. De bedoeling is dat het er eind van het jaar 15 zijn.

De sores van de grote mensen gaan aan de kinderen op de vrijmarkt voorbij. Vrolijk speelt een jongen op zijn trompet liederen van Oranje. In zijn bakje liggen een paar muntjes. Volgend jaar ook?