„Iedereen heeft humor, dat zit bij de mens ingebakken”, stelt dr. Madelijn Strick (42). „Alleen: smaken verschillen. Er bestaat daarom geen grap die iederéén leuk vindt.” De psychologe doet onderzoek aan de Universiteit Utrecht naar de impact van humor en hoe iemand door middel van humor een boodschap kan overbrengen.

Vrijdag is het 1 april, de dag waarop mensen elkaar traditiegetrouw voor de gek proberen te houden. Doet u mee?

Strick: „Nee, eigenlijk verzin ik al jaren geen 1 aprilgrappen meer. In mijn omgeving zie ik het ook niet veel gebeuren. Dat komt denk ik omdat we tegenwoordig meer rekening houden met het feit dat een grap verkeerd kan vallen. Ik heb er ervaring mee dat mensen het niet leuk vinden om in de maling genomen te worden.

Het hangt er ook vanaf of je je in een context bevindt waarin 1 aprilgrappen zijn geaccepteerd. De een heeft collega’s of kennissen om zich heen van wie hij weet dat ze de grap zullen zien als een vorm van gezelligheid of groepsritueel. Humor werkt het best als je de ontvangers kent en zij je intenties begrijpen.”

Herinnert u zich leuke grappen van voorgaande jaren?

„Ik weet voorbeelden van geinige 1 aprilgrappen door het NOS Journaal in de jaren 60. Een presentator beweerde dat zwartkijkers –mensen die geen kijk- en luistergeld betalen– zouden worden opgespoord door een speciale scanner die door de straten reed. Er was één remedie om niet te worden gevonden: wikkel je televisie in aluminiumfolie. De volgende dag was alle aluminiumfolie in de winkels uitverkocht.

Het Jeugdjournaal kon er in de jaren 80 ook wat van. Volgens het journaal zou er belasting worden geheven op zakgeld van kinderen. De redenering luidde dat de regering geld tekortkwam, maar dat zij de belasting voor volwassenen niet verder wilde verhogen. Daarom moesten kinderen maar een steentje bijdragen.

Dat is inmiddels al járen geleden. In die tijd waren grappen gangbaarder dan nu.”

Wanneer is een grap geslaagd?

„De meeste mensen zullen zeggen: Wanneer de ontvanger om de grap kan lachen. Ik zou daaraan willen toevoegen: Wanneer het doel van de grappenmaker is bereikt.

De meeste mensen maken een grap om een leuke sfeer te scheppen en een positieve stemming te creëren. Maar humor kan ook worden ingezet om mensen te kwetsen en te kleineren. Bijvoorbeeld op het schoolplein. Daar worden kinderen vaak gepest aan de hand van grappen. Iemand wordt bijvoorbeeld uitgemaakt voor vuurtoren vanwege zijn of haar rode haar. Of voor konijn vanwege hazentanden. Daar kunnen andere kinderen misschien om lachen, maar voor het kind om wie het gaat is dat verre van grappig. Als zo’n kind wordt gekwetst, is de grap vanuit het perspectief van de pestkop geslaagd.”

Wat is de sociale functie van humor?

„Een belangrijke rol van humor is het versterken van de groepsband. Het samen lachen om een grap geeft een gevoel van verbinding en saamhorigheid.

Een andere functie is het omgaan met conflicten. Humor kan heel de-escalerend werken. Vooral zelfspot werkt vaak goed als de sfeer gespannen is en je ruzie wilt voorkomen. Dan leg je de fout bij jezelf neer en kun je zo de kou uit de lucht halen. Van prinses Beatrix is bekend dat ze tegen haar man Claus zei toen ze wat geïrriteerd had gereageerd: „Ik kan merken dat ik Russisch bloed in me heb.” Zo probeerde ze ruzie te voorkomen.

Op allerlei manieren kun je humor inzetten om harde confrontaties te mijden. Zo kun je subtiel kritiek leveren of iemand met een kwinkslag bijsturen. Interacties kunnen op die manier soepeler verlopen.

Bovendien kun je humor op jezelf betrekken en je eigen tegenslagen erdoor relativeren.”

Er wordt soms gezegd: die persoon heeft geen humor. Bestaan er humorloze mensen?

„Nee. Humor hoort bij het mens-zijn. Er is niemand zonder een gevoel voor humor. Het kan wel tijdelijk weg zijn, bij mensen die aan een zware depressie lijden. Maar dan hebben we het over een heel serieuze aandoening.

Wel hebben mensen een verschillende smaak. Welke humor je leuk vindt, hangt af van factoren als opleidingsniveau, leeftijd en de tijd en cultuur waarin je opgroeit.”

Humor werkt de-escalerend, zegt u. Zou humor daarom een rol kunnen spelen aan de onderhandelingstafel tussen Oekraïne en Rusland?

„Dat zie ik niet snel voor me. Humor werkt het best als mensen elkaar goed kennen. Als je dan samen lacht, wordt de vriendschapsband versterkt. Op dat punt zijn Oekraïne en Rusland nog niet beland.”

Met Poetin wordt al jaren de draak gestoken. Waarom zijn grappen juist zo’n sterk middel daarvoor?

„Grappen kunnen heel agressief zijn. Je kunt daarmee mensen kleineren, voor gek verklaren en wegzetten als dom of zwak. Dat gebeurt nu ten koste van Poetin. Er worden momenteel veel grappen gemaakt over hoe slecht het gaat met zijn leger, wat bevestigt dat Poetin een inschattingsfout heeft gemaakt.”

Thema’s als homoseksualiteit, racisme en religie liggen maatschappelijk erg gevoelig. Is die gevoeligheid gunstig of juist ongunstig voor grappen daarover?

„Over het algemeen is het zo dat gevoelige onderwerpen een goede voedingsbodem zijn voor humor. Thema’s die spanning oproepen, zijn vaak geschikt om grappen over te maken, omdat ze al een bepaalde emotie oproepen. Dan zit je al dichter bij de gehoopte lach.

Wel hebben er door de jaren heen flinke verschuivingen plaatsgevonden in de mate waarin we accepteren dat er grappen over deze thema’s worden gemaakt. Enkele decennia geleden werden grappen over homoseksualiteit en racisme redelijk geaccepteerd. Dat is echt veranderd. Als politicus moet je het nu niet in je hoofd halen hierover een geintje uit te halen. Dat zal nog wel gebeuren in besloten clubjes, zoals vrienden onderling.”

Zijn Nederlanders tegenwoordig sneller op hun teentjes getrapt dan vroeger en daardoor minder humoristisch?

„Nee. Ik zou zeggen: We accepteren momenteel andere onderwerpen om over te grappen dan voorheen. Vroeger mochten we echt geen grappen maken over het Koningshuis. Tegenwoordig doen we dat gewoon.”

U hebt een halfjaar geleden voor de Universiteit van Nederland een college gehouden over daten met humor. Hoe verklaart u in een notendop waarom veel vrouwen vallen op mannen met humor?

„Humor wordt geassocieerd met allerlei positieve eigenschappen. Als je zegt dat iemand humor heeft, bedoel je vaak ook dat je die persoon vriendelijk, intelligent en creatief vindt. Die kenmerken gaan vaak ook samen op, maar dat hoeft niet.

Het is ook knap als je bij een eerste afspraakje een geslaagde grap kunt bedenken. Je hebt dan blijkbaar de situatie goed ingeschat en weet een grap die past bij die context. Je moet daarvoor veel dingen in overweging nemen.”

Zijn het vooral vrouwen die vallen op mannen met humor, of geldt dat wederzijds?

„Mannen en vrouwen zoeken allebei een partner met een goed gevoel voor humor. Maar het verschilt wat ze daarmee bedoelen, blijkt uit onderzoek. Vrouwen willen graag een partner die grappig is. Een man zoekt vooral een vrouw die om zijn grappen lacht. Gevoel voor humor houdt namelijk óók in dat je een grap kunt waarderen.”