In de oorlog tussen Rusland en Oekraïne is er één rode lijn die voor iedereen heilig lijkt. En dat is: de NAVO. Die mag niet betrokken worden bij de oorlog. De NAVO zelf wil dat niet, want de kans op een Derde Wereldoorlog is dan direct een stuk groter. Poetin wil dat ook niet, want hij begrijpt best dat de NAVO het sterkste militaire bondgenootschap ter wereld is.
Maar wat is die club nu precies? Voor mensen die, net als ik, grotendeels opgroeiden na de val van de Muur, deed de NAVO er eigenlijk nooit zo veel toe. En dat leken ze bij de NAVO zelf ook te vinden. In de jaren negentig zocht de organisatie naarstig naar haar bestaansrecht. Dat recht vond ze op de Balkan. Toen ik als tiener in die tijd kranten bezorgde, stond de NAVO opeens weer op de voorpagina’s vanwege de operaties in voormalig Joegoslavië. Dat land viel uit elkaar en de NAVO bevocht vooral Servië, dat agressief andere volkeren de les las.
Samen sterk
Tijdens mijn onderzoek voor deze rubriek kwam ik erachter dat die operaties in de Balkan de eerste militaire acties van de NAVO ooit waren. Sterker nog: in feite is de NAVO maar in twee grote conflictgebieden militair actief geweest. Naast voormalig Joegoslavië is dat het Midden-Oosten, sinds de aanslagen in de VS in 2001. Vanaf toen was de NAVO actief in onder meer Irak, Afghanistan, Libië en Turkije. In dat laatste land is nog altijd een missie gaande. Met onder meer Nederlandse steun wordt het luchtruim verdedigd tegen eventuele aanvallen vanuit Syrië.
Joegoslavië en het Midden-Oosten. Die twee fronten vatten de militaire acties van de NAVO goed samen. Maar ze zeggen helemaal niets over waarom de NAVO in 1949 werd opgericht. Daarvoor moeten we terug naar de Tweede Wereldoorlog, toen de geallieerden Hitler-Duitsland op de knieën wisten te dwingen. Vanuit het oosten kwam het Rode Leger van de Sovjet-Unie opgerukt, vanuit het westen kwamen Amerikanen, Britten en Canadezen. Het was een monsterverbond: de autocratische communisten en de democratische kapitalisten die samen de nazi’s versloegen.
Maar toen dat doel eenmaal was behaald, ontstond onmiddellijk nieuwe rivaliteit. Was het communisme van het oosten de blauwdruk voor de wereld of het kapitalisme uit het westen? In Duitsland werd letterlijk een muur opgetrokken, een IJzeren Gordijn tussen Oost en West.
Maar wat als de Russen daar voorbij zouden komen? De „vrije wereld”, zoals het democratische en kapitalistische Westen zichzelf toen noemde, stond op het spel. zoals het democratische en kapitalistische Westen zichzelf toen noemde, stond op het spel. Het leek een kwestie van tijd voordat de Russen zouden binnenvallen. Behalve als de landen in die vrije wereld de handen ineen zouden slaan. En dat deden ze. De VS, Canada, het Verenigd Koninkrijk, Nederland en nog een aantal andere Europese landen tekenden op 4 april 1949 in New York het Noord-Atlantische Verdrag. De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie ofwel NAVO was geboren. Met als doel, in rond Hollands: de Russen buiten de deur houden – ook al staat dat niet expliciet in het verdrag.
Wat wél duidelijk wordt gezegd, is dat een aanval op één lidstaat als een aanval op alle lidstaten wordt gezien. Dat is het beroemde artikel 5 van de NAVO – de kern van waar de NAVO om draait: alleen samen staan we sterk.
Artikel 5 is één keer in werking getreden, en dat was na de aanslagen van 11 september 2001. De NAVO stuurde direct vliegtuigen om de Amerikanen te helpen om hun luchtruim te beveiligen.
Oorlog
Intussen breidde de NAVO haar grenzen steeds meer uit. Turkije kwam er bijvoorbeeld al in 1952 bij bij en na de val van de Muur in 1989 stond de deur open voor allerlei landen in Oost-Europa. Dat wilden die landen graag. En waarom niet? De Koude Oorlog was immers afgelopen?
Nou ja, wel in het westerse brein, maar niet in de Russische ziel. Daar kwam iedere uitbreiding van de NAVO keihard aan. Polen? Hongarije? Roemenië? Litouwen? Het waren ooit bolwerken van de Russische invloedssfeer, maar stuk voor stuk sloten ze zich als NAVO-lid aan bij de westerse wereld.
Een grof schandaal, vindt Poetin. En dat is te begrijpen. In 1990 hadden Amerikaanse functionarissen laten doorschemeren dat de NAVO niet oneindig naar het oosten zou uitbreiden. Zie je wel, zegt Poetin dan ook al jaren: de NAVO komt haar beloftes niet na. Het probleem is: die toezeggingen zijn nooit in een officiële afspraak terechtgekomen en daarom acht de NAVO zich er niet aan gebonden.
Voor een leider als Poetin is het dan ook al lange tijd duidelijk dat hij niet meer op de woorden van de NAVO-leiders hoeft te rekenen. Verdere uitbreiding naar het oosten kan alleen hijzelf tegenhouden. Hoe doet hij dat? Door kandidaat-lidstaten te belonen als ze bij Rusland willen horen en te bedreigen als ze naar het Westen lonken. En als dat niet werkt? Dan blijkt een oorlog een aanlokkelijk alternatief te zijn.
Kijk maar naar de praktijk: er zijn nu twee belangrijke kandidaat-lidstaten van de NAVO, namelijk Oekraïne en Georgië. Toen Georgië in 2008 de uitnodiging kreeg om lid te worden, handelde Poetin snel. Hij viel datzelfde jaar nog Georgië binnen en bezette delen van het land. Het gevolg is dat Georgië nog steeds geen NAVO-lid is, want de NAVO heeft geen zin in een lidstaat dat in een conflict met Rusland zit.
Bestaansrecht
Nu snel vooruitspoelen naar 2022. Een kandidaat-lidstaat van de NAVO. Een Russische president. Een gewapend conflict. Een NAVO die niet betrokken wil worden. Klinkt al te bekend allemaal. Als Oekraïne door de Russische aanval uit de NAVO blijft, net zoals Georgië, heeft Poetin een belangrijk doel al behaald.
Maar een ander doel heeft hij ongewild ook behaald, en dat is de NAVO opnieuw bestaansrecht verschaffen. Joegoslavië? Het Midden-Oosten? De operaties daar moesten de NAVO in leven houden. Steeds meer stemmen klonken dan ook: die NAVO, moeten we die niet gewoon opheffen? Die stemmen hoor je nog maar weinig nu de Koude Oorlog 2.0 in volle hevigheid woedt. De Russen zijn terug en de NAVO dus ook.