Als de Tweede Kamer dit voorjaar de Transgenderwet aanneemt –en daar wijst alles op– kan elke Nederlander door het sturen van een brief naar de gemeente zijn geslacht voor de wet veranderen. Een verklaring van een psycholoog of arts is dan niet langer nodig en ook kinderen en jongeren kunnen voor hun zestiende verjaardag hun officiële geslacht laten veranderen. D66-Tweede Kamerlid Van Ginneken stelde voor om de wet uit te breiden en ook meteen de mogelijkheid te bieden om een X te laten registreren, voor mensen die zich man noch vrouw voelen.

De Transgenderwet voorziet volgens de indieners, de voormalige ministers Dekker en Van Engelshoven, „duidelijk in een behoefte” en moet recht doen aan de emancipatie van transgenders. Transgenderrechtengroepen zeggen dat nieuwe wetgeving cruciaal is voor transgenders, voor wie de procedure nu vernederend en tijdrovend zou zijn.

De nieuwe transgenderwetten zijn in lijn met de ideeën van de Raad van Europa en de VN over Seksuele Oriëntatie en Genderidentiteit (SOGI). Zelfbeschikking is daarbij het uitgangspunt: iemand bepaalt zelf of hij man of vrouw is, daarvoor is geen deskundigenverklaring nodig. Het is ook niet nodig om hormonen te slikken, een operatie te ondergaan of het uiterlijk te veranderen om tot het andere geslacht te gaan horen. Niet biologie maar gevoel definieert wat man of vrouw is. De VN-Mensenrechtenraad nam in 2011 de eerste SOGI-resolutie aan, terwijl de Raad van Europa sinds 2014 een SOGI-afdeling heeft om „de uitdagingen op het gebied van de mensenrechten aan te pakken.”

Denemarken is in 2014 het eerste Europese land dat regelt dat inwoners zelf hun geslacht kunnen bepalen. Hierna volgen Malta en Ierland (2015), Noorwegen en Frankrijk (2016), België en Griekenland (2017), Portugal (2018), Luxemburg en IJsland (2019) en Zwitserland (2020).

Ook landen buiten Europa hebben inmiddels SOGI-wetgeving aangenomen, zoals India, Brazilië en andere rechtsgebieden in Latijns-Amerika. In de Verenigde Staten, Canada en andere landen die als federaties zijn georganiseerd, verschilt wettelijke geslachtserkenning van staat tot staat. In tien Amerikaanse staten mogen inwoners sinds 2020 zelf hun geslacht op hun geboorteakte aanpassen; 21 staten staan dat sinds vorig jaar ook op het rijbewijs toe.

De meeste landen voerden nieuwe transgenderwetgeving zonder veel discussie in. Pas in 2021 ontstaat in een aantal landen debat en wordt een Self-ID-wet een aantal keren zelfs weggestemd. Twee elementen kunnen verklaren waarom het debat, ook in Nederland, ontbreekt.

Nummer één is onwetendheid en onkunde. De meeste burgers hebben geen idee van wat er speelt. Maar ook politici begrijpen niet precies wat ze goedkeuren. Dat is ook de indruk van de Italiaanse Marina Terragni – een journaliste die uitgesproken tegenstander is van de wet ”Zan”, de transwet waarover de Italiaanse Senaat zich in oktober moest uitspreken. „Sommige afgevaardigden erkenden dat achteraf ook. Ze dachten dat ze voor een wet tegen discriminatie van homoseksuelen en transgenders stemden en hadden niet in de gaten dat genderidentiteit de echte kern van de wet was.”

De Britse journalist James Kirkup bevestigt Terragni’s waarneming over Kamerleden. „De meeste politici schonken geen aandacht aan de details”, zegt Kirkup over het moment dat de hervorming van de Gender Recognition Act in Londen speelde. „In plaats daarvan besteedden ze hun oordeel uit aan ambtenaren die vaak erg dicht –te dicht?– bij zeer effectieve professionele belangenorganisaties stonden, zoals Stonewall (de Britse COC, TvdW).” Volgens Kirkup spelen niet alleen onkunde en onwetendheid, maar kijken politici ook van het onderwerp weg. „Een groot aantal politici erkent privé de gebreken en risico’s van Self-ID wel, maar slechts weinigen spreken zich publiekelijk over dit onderwerp uit”, aldus de Brit.

Het tweede wat het ontbreken van debat zou kunnen verklaren, is het streven van transgenderlobbygroepen om onder de radar te blijven. Media brengen de laatste jaren wel transgenders en hun leven in beeld, maar zoomen niet in op de consequenties van genderregistratie of op de vraag waarom het aantal tienermeisjes dat zich bij een genderkliniek meldt in korte tijd explosief is gegroeid. De gulden regel voor de transgenderlobby is: hoe meer aandacht voor de agenda, hoe minder succes.

Zo staat het te lezen in een Europees ‘handboek’ voor transgenderlobbygroepen met de ”best practices” voor campagnevoerders die andere wetgeving rond gendererkenning willen. In landen waar lobbygroepen de exacte plannen niet met het bredere publiek deelden, ging het met transrechten het snelste vooruit. Aldus het rapport ”Only adults?”, dat de groep International Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Queer and Intersex Youth & Student Organization (IGLYO) samen met het internationaal opererende advocatenkantoor Dentons 2019 publiceerde.

Het verklaart intussen de onwetendheid en onkunde bij publiek en politici.

Toch is in sommige landen uitgesproken verzet tegen de transgenderwet. The Economist kopte afgelopen juni zelfs: ”Het Europese vasteland gaat de genderoorlog in”. Op dat moment hebben Duitsland en Spanje juist wetten over genderregistratie verworpen. Na de zomer is ook in Groot-Brittannië ”Self-ID” uit beeld en houdt de Italiaanse Senaat de wet-Zan, die geslachtszelfidentificatie moest vastleggen, tegen. Overigens is genderregistratie in Duitsland inmiddels onderdeel van een nieuw regeerakkoord en is in Spanje een nieuw, nog verdergaand wetsvoorstel aangenomen.

Genderregistratie verandert de definitie van wat man en vrouw is en heeft dus consequenties voor iedereen. Maar waar verzet tegen de wet is, komt dat telkens vooral van de zijde van vrouwen. Neem Spanje, waar zo’n 7000 vrouwen eind oktober naar de Plaza de Neptuno in Madrid komen om te demonstreren tegen de transgenderwet ”Ley Trans”. Een collectief van ongeveer vijftig feministische groepen organiseerde de betoging.

Of Italië, waar het radicale feministen lukte om de mediastilte te doorbreken en om rechtse partijen, gematigden en een aantal linkse politici van hun argumenten te overtuigen. „Dit betekende onze overwinning,” aldus de journaliste Terragni, die van een „keiharde strijd” spreekt.

En Groot-Brittannië. Dat genderregistratie hier van de baan is, is ook hier dankzij vrouwen. „Het was een gevecht tussen grote organisaties en kleine groepen vrouwen. En de vrouwen wonnen”, blikt de Britse journalist James Kirkup terug. „De beweging laat zien hoe –zelfs als politici hun werk niet goed doen en naar alle kanten willen luisteren– mensen met vastberadenheid en organisatievermogen van zich kunnen laten horen. Ook de confrontatie met grote, professionele belangengroepen kunnen ze aan.” Kirkup spreekt van een volksbeweging die wat hem betreft onderwerp van studie moet zijn.

Ook in Schotland, waar de regering in Edinburgh over dit onderwerp beleid maakt, staan vrouwen op. Eerder deze maand kwam het bericht naar buiten dat Schotse vrouwengroepen de krachten bundelen in verzet tegen de transgenderwet.

In Nederland zet de feministische beweging Voorzij zich inmiddels twee jaar in tegen de op handen zijnde Transgenderwet. Maar tot dusver vindt Voorzij nauwelijks ingang bij politici en media. Wel ziet ze zich tegengewerkt, vermoedelijk omdat de stichting vasthoudt aan de biologische definitie van vrouw (en man) en expliciet verklaart dat transvrouwen geen vrouwen zijn.

Dat vrouwen genderregistratie vrezen, is omdat deze hun privacy en veiligheid bedreigt. Vrouwen zien hun rechten in kleedkamers, toiletten, opvanghuizen, gevangenissen en in de sport aangetast als mensen zelf mogen bepalen of ze man of vrouw zijn.

Tussen 2014 en 2021 hebben verschillende West-Europese landen nieuwe transgenderwetten aangenomen, waarbij mensen zelf kunnen verklaren wat hun geslacht is. Dit heet genderregistratie, zelfidentificatie of, in het Engels, ”Self-ID”. In Nederland en een aantal andere Europese landen wacht nog een definitief besluit.

Nederland

De Tweede Kamer stemt binnenkort over de nieuwe Transgenderwet; het debat staat gepland voor mei. In de nieuwe Transgenderwet vervalt de deskundigenverklaring en kunnen ook kinderen onder de 16 jaar hun geslacht wijzigen, eventueel zonder ouderlijke toestemming. D66 heeft gevraagd om naast M en V ook de optie X in de wet op te nemen.

Duitsland

Het parlement stemt in juni 2021 twee zelf­identificatiewetten weg. Een ervan staat geslachtsoperaties bij kinderen vanaf 14 jaar toe, zonder toestemming van ouders, en een boete van 2500 euro voor „onjuist” verwijzen naar of aanspreken van een transpersoon. De nieuwe regering van SPD, FDP en de Groenen, die eind november aantreedt, heeft genderzelf­identificatie opgenomen in het regeerakkoord.

Groot-Brittannië (niet Noord-Ierland)

De Equality Act 2010 voorziet in ”Self ID” maar biedt de mogelijkheid om transgenders in bepaalde ruimten te weigeren. Een voorstel om deze wet te actualiseren „in overeenstemming met de principes van de zelfverklaring van het geslacht” wordt in 2020 ingetrokken. De minister voor Vrouwen en Gelijkheid zegt in het najaar van 2021 dat mensen hun wettelijke geslacht niet kunnen veranderen louter op basis van zelfidentificatie.

Schotland

De Schotse regering diende eerder deze maand een wetsvoorstel voor zelfidentificatie in, waarbij psychologische en medische verantwoording niet langer nodig is en de minimumleeftijd wordt verlaagd naar 16 jaar. Volgens een enquête van december 2021 steunt 71 procent van de Schotten zelfidentificatie niet. De Britse waakhond voor gelijke behandeling EHCR roept de Schotse regering op 26 januari op tot meer overleg, omdat de wet onvoldoende rekening houdt met consequenties voor de op sekse gebaseerde rechten van vrouwen. Vrouwen komen in actie; zo’n twintig vrouwenorganisaties vormen een coalitie in verzet tegen de transgenderwet.

Spanje

Een wetsvoorstel voor zelfidentificatie, waarbij ook kinderen hun geslacht juridisch kunnen wijzigen, wordt in mei 2021 verworpen. Een nieuw ontwerpwetsvoorstel –nu onderdeel van een politiek akkoord tussen de Socialistische Partij en Unidas Podemos– wordt eind juni aangenomen. Kinderen vanaf 14 jaar kunnen hun juridisch geslacht veranderen zonder toestemming van hun ouders.

Zweden

De regering kondigt in november 2021 een wetsontwerp voor genderzelfidentificatie aan. Een peiling laat in december 2021 zien dat 15 procent van Zweden positief tegenover Self-ID staat. De Karolinska University Hospital in Stockholm, met de grootste Zweedse genderkliniek voor tieners, trapt in 2021 op de rem; voortaan schrijft ze aan kinderen onder de 18 jaar geen puberteitsblokkers en hormonen meer voor.

Finland

De Finse premier spreekt in november 2021 steun voor genderzelfidentificatie uit. Een burgerinitiatief daartoe krijgt 50.000 handtekeningen. Sinds 2021 gelden striktere richtlijnen voor transgenderbehandeling, waarbij therapie voorrang krijgt boven hormonen en chirurgie.