Prof. dr. Wil van den Bercken, emeritus hoogleraar Russisch christendom, vindt het onvoorstelbaar wat er in de orthodoxe wereld plaatsvindt. „Een monsterlijke breuk met de christelijke traditie” noemt hij het, „want het gaat tegen alle christelijke waarden in. Dit is pure machtspolitiek waarbij de religie wordt misbruikt.”

Wat er in Oekraïne in het algemeen en in de hoofdstad Kiev in het bijzonder gebeurt, gaat Van den Bercken aan het hart. Meerdere malen heeft hij de stad met haar „prachtige kerken en kloosters bewonderd.”

Al in de elfde eeuw werd de schoonheid van de stad bezongen. Van den Bercken citeert uit een preek van de Kievse metropoliet Hilarion (990-1055) ”Over de wet en de genade”. „In de preek die hij rond 1050 hield, bezingt hij de Sofiakathedraal, gebouwd door de zoon van Vladimir, vorst Jaroslov de Wijze. Hilarion zegt dat Jaroslav „dit grote gebouw van de Heilige Wijsheid gebouwd heeft zoals Salomo zijn tempel. Deze kerk is roemrijk voor alle omringende landen, want een gelijke wordt niet gevonden op de hele aarde en heeft de roemvolle stad Kiev met majesteitelijkheid omgeven.” De preek van Hilarion is het oudste literaire document van de Russische literatuur.

Bedevaartsoord

De Oekraïense hoofdstad is vooral van belang voor de orthodoxe kerk, zegt Van den Bercken. „Kiev was eind 10de eeuw het centrum van Roes, ofwel het grootvorstendom Kiev. Moskou werd pas twee eeuwen later vanuit Kiev gesticht. In Kiev bekeerde grootvorst Vladimir zich in 988 tot het christendom. Door missionarissen uit Constantinopel, het huidige Istanbul, was hij tot het christendom overgegaan. Dat staat uitvoerig en mooi beschreven in de oudste Russische kroniek ”Het verhaal van de voorbije jaren”. En Vladimir beval de hele bevolking van Kiev zich te laten dopen in de rivier de Dnjepr. Daarmee werd de stad dus de ”wieg van de Russische orthodoxie”.”

Toen Kiev in 1248 door de Tataren werd verwoest, verhuisde de metropoliet die het hoofd was van de toenmalige orthodoxe kerk naar Moskou. Van den Bercken: „Sindsdien beschouwt Moskou zichzelf als het hoofd van de orthodoxe kerk. Bovendien claimt de Russisch-Orthodoxe kerk af te stammen van de Kievse orthodoxe kerk. Dat is maar ten dele waar, want de kerk in Kiev is altijd trouw gebleven aan Constantinopel.”

Kiev is de stad die door Russische pelgrims wordt bezocht. Welke plekken bezoeken zij?

„Dat is het zogenaamde Holenklooster. In de 11e eeuw groeven hier monniken holen aan de steile oever van de Dnjepr. Daaruit ontstond het klooster, bestaande uit enkele ondergrondse gangen. Pas in de 17e eeuw kwam er een groot complex boven de grond. Voor mij is het een van de mooiste kloosters ter wereld.”

Het tweede bedevaartsoord is de genoemde Sofiakerk. Van den Bercken: „Het interieur is nog origineel, dat stamt nog uit de begintijd. De buitenkant is in de 17e eeuw erg veranderd. Toen zijn de barokke gouden koepels erop geplaatst.”

De Sofiakerk is niet meer in gebruik als gebedshuis. „Het is een twistappel tussen het Moskouse patriarchaat en de Oekraïens-Orthodoxe Kerk die zich onder de patriarch van Constantinopel heeft geschaard. Het Holenklooster is overigens trouw gebleven aan het patriarchaat van Moskou toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel. Het fungeert als zetel van de Russisch-Orthodoxe kerk in Kiev.”

Toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan bleef dat niet zonder gevolgen voor de Russisch-Orthodoxe Kerk. In de Sovjetjaren was het patriarchaat in Moskou zowel het hoofd van de orthodoxe kerk in Rusland als in Oekraïne. Bij het uiteenvallen van de Sovjetstaat scheidden duizenden parochies in Oekraïne zich af van Moskou en richtten een onafhankelijke Oekraïense kerk op, die zich recentelijk, in 2018, onder het patriarchaat van Constantinopel stelde. Een groot deel van de orthodoxe kerk bleef trouw aan Moskou. Een klein deel van de parochies vormde een eigen onafhankelijke Oekraïens-Orthodoxe Kerk, los van Moskou en van Constantinopel, die door niemand is erkend.

„Interessant is dat de Russisch-Orthodoxe Kerk in Oekraïne, en die valt dus onder het patriarchaat in Moskou, zich tegen Poetin heeft gekeerd”, merkt Van den Bercken op. „Metropoliet Onoefri, het hoofd van de kerk, heeft in een brief de Russisch-Orthodoxe Kerk in Moskou opgeroepen zich tegen de oorlog te keren. Hij noemt het broedermoord.”

Van den Bercken noemt het uniek dat de Russisch-Orthodoxe Kerk in Kiev en de Oekraïens-Orthodoxe Kerk behorend tot het patriarchaat van Constantinopel, die „normaal tegenover elkaar staan, nu eensgezind zijn in hun veroordeling van het Russisch geweld.”

Patriarch Kirill, het hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Rusland, blijft achter Poetin staan?

„Ja, dat is een kritiekloze nationalist. Hij en Poetin beroepen zich samen op de christelijke broederlijkheid met Oekraïne. Ik noem dat een grove schending van de broederlijkheid zelf.”

Kiev is de moeder van alle Russische steden. Nu laat Poetin Russisch-orthodoxe soldaten de stad met zijn bedevaartsoorden aanvallen. Dat moet voor die soldaten niet meevallen?

„Daar zullen ze niet veel moeite mee hebben. De meeste Russen zijn alleen nominaal-orthodox en nauwelijks kerkelijk actief. En die soldaten hebben helemaal geen besef van orthodoxe religiositeit. Ze zijn ideologisch orthodox. Je kunt ze vergelijken met niet-religieuze cultuurchristenen in Nederland.”