Prof. Schuurman (84) heeft als techniekfilosoof en als politicus namens de ChristenUnie zich regelmatig gebogen over actuele kwesties in politiek, wetenschap en samenleving. Zijn werken over de desastreuze impact van de techniek op de schepping zijn in verschillende talen vertaald, recent in het Portugees, Spaans en eerder al in het Chinees en Engels.

De emeritus hoogleraar in Delft en Amsterdam volgt de discussies over klimaat en milieu nog steeds intensief en dat al decennialang. Hij schreef in 1974 een artikel in de bundel ”De aarde is er ook nog”. Op de achterflap staat te lezen dat de mensheid voor „het levensgrote probleem van de milieucatastrofe” staat. Zijn de tijden wel veranderd? Prof. Schuurman: „Ik schreef over de religieus-wijsgerige achtergronden van het milieuprobleem. Van een aantal theologen kreeg ik een reactie. Een van de studenten in de theologie schreef naar aanleiding van dat artikel er een scriptie over. Verder was er geen aandacht.”

Een roepende in de woestijn?

„Dat ben ik nog steeds. In 2002 was ik afgevaardigde naar de tweede VN-conferentie in Johannesburg over milieu en klimaat. Over de achtergronden en oorzaken werd echter niet gesproken. Mijn levenswerk heeft altijd gestaan in het teken van de bezinning op de techniek. Moderne techniek is geabstraheerde wetenschap en maakt de mens los van de natuur. De machten van wetenschap, technologie en economie krijgen meer en meer invloed op de cultuur. Met als gevolg de vele cultuurproblemen van vandaag, waaronder de klimaatcrisis het meeste opvalt. De God is dood-theologie heeft veel weerstand onder christenen gebroken en de cultuur seculariseert onder invloed van de technisch-economische ontwikkeling razendsnel.”

Orthodoxe christenen hadden eigenlijk weinig belangstelling voor de vragen van milieu en beheer van de aarde. Hoe komt het dat zij dit overlieten aan zogenaamde linkse christenen?

„In gereformeerde kring werd voluit de werkelijkheid, dus ook de natuur, erkend als Gods schepping. Stilzwijgend en zich niet eens bewust van de on-Bijbelse visie op de natuur sloot men zich aan bij de gangbare cultuurontwikkelingen in industrie en landbouw. Over het algemeen kozen studenten uit reformatorische kring de richting van de techniek. Dat kon het minste kwaad. Aanvankelijk was er in landbouwkringen verzet tegen de industrialisering van akkerbouw en veeteelt. Nu, vijftig jaar later, zijn boeren er zelfs verdedigers van geworden. Ik sprak in die tijd, van 1972 tot 1990, veel voor de CBTB. Ik kreeg toen wel instemming, vooral van de boerinnen. De mannen zeiden meer dan eens tegen me dat ze door de bankwereld onder druk werden gezet. Zo is de aanpassing verlopen. In de kleine, persoonlijke cultuur waren voor christenen de dingen die gaande waren overzichtelijk, maar in de grote cultuur niet. Ze lieten zich er zelfs sterk door beïnvloeden. Dat linkse christenen wel verzet boden had te maken met het feit dat secularisatie en ontkerkelijking drongen tot meer horizontale aandacht. Ze werden cultureel actief.”

Paus Franciscus waarschuwt tegen de uitbuiting van de schepping als gevolg van neoliberalisme en ongeremd groeidenken. Een voorbeeld voor protestanten?

„Ik heb van zijn visie genoten. Hij komt ook uit een derdewereldland. Dat zegt veel. Ook als men terecht bij ons de schaduwzijden van neoliberale praxis onderkent, ziet men niet dat de overschatting van de technologie en haar methode veel schadelijke gevolgen heeft. Dat komt omdat de gelddrift van de neoliberale economie veel slachtoffers maakt en via die economie ook de natuur uitbuit en ontwricht. Het denken wordt een materialistisch, technisch denken. Je kunt zelfs zeggen dat de cultuurontwikkeling geleid wordt door het symbolisch beeld van de machine, in plaats van door het Bijbelse cultuurmodel van de tuin. Dus eigenlijk dood tegenover leven. De technologie en het technische denken, dat ook buiten de techniek overheersend is geworden, verzetten zich tegen de erkenning dat we in Gods schepping leven. Daarin zie je invloed van de visie op de natuur van Karl Marx en anderen die hem volgden. Het komt erop neer dat de natuur iets neutraals en zinloos is, dat wij mensen met de techniek zin geven. Dit technicisme is nog steeds springlevend en werkzaam, maar krijgt in kritische cultuurbeschouwingen, ook van christenen, nauwelijks aandacht.”

Islam als bondgenoot

Opvallend is dat prof. Schuurman bij zijn afscheid in Wageningen in 2007 ook de islam in zekere zin als een bondgenoot zag in de zorg voor de schepping. „Moslimstudenten gaven mij werken vanuit de islam te lezen die wezen op de westerse cultuur als oorsprong van de wereldwijde crisis van klimaat en schepping. Zij keken vooral naar het christendom als boosdoener, maar ik zie de verlichting als de geseculariseerde vorm van het christendom als oorzaak van de malaise in de cultuur. Dat neemt niet weg dat we veel kunnen leren van hun kritiek op de westerse cultuur. Het technische denken ziet af van de oorsprong van alles in God en reduceert de geweldige schepping tot een machine. Natuur is een nog te onderzoeken en te beheersen technische werkelijkheid. Dit is de grond van het klimaatprobleem, dat meer is dan uitstoot van CO2.”

Iemand als Bob Goudzwaard was destijds vaak een roepende in de woestijn. Hij waarschuwde tegen kapitalisme en vooruitgangsdenken. Hoe hebt u zijn geluid ervaren?

„Ik heb me altijd met Goudzwaard verwant gevoeld. Voor mij zijn economisme of kapitalisme en technicisme, dat wil zeggen de verabsolutering van de economie en de techniek, als het ware een Siamese tweeling, waarvan het technicisme het eerst geboorterecht of het primaat heeft. Goudzwaard heeft dat altijd beaamd, maar je vindt het niet duidelijk terug in zijn publicaties. Wel schreef hij een prachtig voorwoord bij de Engelse vertaling van mijn ”Techniek en Toekomst.” Maar een grotere profeet vind ik E. F. Schumacher, die de cultuurcrisis analyseert met zijn boeken ”Hou het klein” en ”Gids voor Verdoolden”. Hij heeft geponeerd dat de wereldwijde techniek en economie wereldbedreigend zijn geworden en ons op een dwaalspoor hebben gezet. Helaas hebben zijn voorstellen en ideeën weinig cultuureffect gehad, ondanks zijn wereldwijde invloed in de jaren tachtig met de energiecrisis.”

Hoe ondergingen de kerken de rapporten van de Club van Rome in de jaren zeventig?

„Overheersend was er meer kritiek op dan bijval. In de jaren 70 zijn er conferenties over het klimaat geweest, waar ik ook aan deelnam, of mocht spreken op bijeenkomsten van de Raad van Kerken en het vroegere CNV. Wonderlijk eigenlijk dat ik dan meestal wel instemming kreeg. Maar de uitwerking ervan wacht tot op vandaag. We kunnen de klimaatcrisis nauwelijks meer behapstukken. De gassen die nu in de atmosfeer zijn gekomen, halen we er nauwelijks uit.”

Hoe komt het dat orthodoxe christenen meer aandacht hadden voor micro-ethische zaken als abortus en euthanasie en minder voor de macro-ethiek zoals milieu en klimaat?

„Dat heeft te maken met de kleine persoonlijke en overzichtelijke cultuur, waar men invloed op heeft, in tegenstelling tot de grote onoverzichtelijke cultuur van technologie en economie. Terwijl juist in de grote cultuur het leven in allerlei vormen in Gods schepping wordt bedreigd en vernietigd. Eigenlijk is er lange tijd geen zorg geweest voor milieu en natuur en de verwoesting van beide. Eigenlijk wel heel vreemd, omdat ruimteonderzoek leert dat de planeet aarde misschien wel de enige planeet in de geweldig grote kosmos is met leven. Hoe bijzonder is het wonder van het leven! We zouden er zuiniger mee om moeten gaan. We zijn hardleers. Begrijp me goed: ik zie ook het gevaar van horizontalisme. We krijgen hier geen hemel op aarde, want die komt er alleen door Gods ingrijpen. Jezus Christus en Zijn Koninkrijk vormen de kracht en dynamiek van de schepping en daarom blijf ik vol hoop.”