Tonko Grever, samensteller van de tentoonstelling, kan nog een lange rij voorbeelden noemen van verbindingen tussen de Oranjes en het lutheranisme. „Het is een onbekend aspect en het heeft me verbaasd hoeveel lijntjes er lopen tussen de Lutherse Kerk en de koninklijke familie.”

De kwartiermaker van het Luther Museum vertelt er enthousiast over tijdens de rondleiding door het museum, gevestigd in gebouw Wittenberg aan de Nieuwe Keizersgracht, niet ver van dierentuin Artis. Het statige pand uit 1772 is gebouwd als het evangelisch-lutherse Oude Mannen- en Vrouwenhuis. Een deel van het pand heeft nog altijd een zorgfunctie. De regentenkamers en de kerkzaal zijn sinds 2019 opengesteld als museum. De lutheranen in Nederland en in het bijzonder in Amsterdam bezaten veel erfgoed en wilden dat voor een breed publiek tentoonstellen.

Huwelijken

Het is volgens de directeur van het museum heel begrijpelijk dat veel Oranjes met een lutherse partner trouwden. „Het Nederlandse vorstenhuis is gereformeerd, maar daar zijn er niet zo veel van in Europa. Er waren veel meer lutherse vorstenhuizen. Veel aangetrouwde partners werden gezocht en gevonden in de lutherse vorstenhuizen in Duitsland.”

De band met Luther was er al heel vroeg, vertelt Grever in de kerkzaal, waar een groot deel van de expositie is te zien. „Willem de Rijke, de vader van Willem van Oranje, was in 1521 aanwezig op de Rijksdag te Worms waar Luther zich verantwoordde tegenover de keizer. Hij steunde de zaak van Luther.” Een groot schilderij uit de vaste collectie toont de reformator tijdens zijn toespraak in Worms. Overigens staat Willem de Rijke niet op het schilderij, vertelt de toelichting. Hij was niet altijd in de zaal aanwezig.

De moeder van Willem van Oranje, Juliana van Stolberg, was volgens Grever ook „een zeer gelovige, lutherse vrouw. Zo voedde zij haar kinderen ook op. Willem van Oranje werd al jong rooms-katholiek om zijn erfenis niet te ontlopen, maar later trouwde hij met de lutherse Anna van Saksen. Een huwelijk dat hem weinig geluk bracht.”

Onrust

Het was echter niet helemaal vanzelfsprekend voor de Nederlanders dat een Oranje met een lutherse trouwde, vertelt Grever. „Toen Carolina van Oranje-Nassau, een dochter van stadhouder Willem IV, in 1760 wilde trouwen met de lutherse vorst Karel Christiaan van Nassau-Weilburg veroorzaakte dat veel onrust onder de gereformeerden. Er was veel weerstand.” In een van de vitrines van de tentoonstelling ligt echter ook een pleidooi van de Oranjegezinde, gereformeerde predikant Petrus van Hofstede (1706-1803). Daarin schrijft hij het huwelijk juist als een kans voor samenwerking tussen de gereformeerden en luthersen te zien. „Uiteindelijk gaf de grootvader van Carolina, koning George II van Engeland, de doorslag. Hij steunde het huwelijk.”

Koningin Emma

Koningin Emma is naar inschatting van Grever een van de Oranjes die het meeste van het lutheranisme meebracht naar Nederland toen zij in 1879 trouwde met koning Willem III. „Zij was een gelovige vrouw uit het Duitse geslacht Van Waldeck-Pyrmont. Haar hofdame was iemand van de vooraanstaande Nederlandse, lutherse familie Insigner. Emma gaf ook haar dochter Wilhelmina veel geloofsopvoeding mee. Emma zorgde ervoor dat ook Wilhelmina een lutherse hofdame kreeg. Dat zal zij niet zonder reden hebben gedaan.”

Het contact met luthersen beperkte zich niet tot meeleven, maar leden van de koninklijke familie bezochten ook met enige regelmaat een kerkdienst. In de grote expositieruimte staan stoelen die de Oranjes gebruikten bij bezoeken aan de evangelisch-lutherse kerk in Den Haag en Apeldoorn. In deze kerken waren speciale zetels voor de hoge gasten.

Grever is verguld met de medewerking die hij kreeg van de directeur van de Koninklijke Verzamelingen in Den Haag, het archief van de koninklijke familie. „We hebben tot 9 januari een paar bijzondere stukken in bruikleen voor deze tentoonstelling.”

De kwartiermaker toont bijzondere objecten, zoals de persoonlijke Bijbel van koningin Wilhelmina, een gezangenboek uit 1579 dat eigendom is geweest van Willem van Oranje of van zijn vrouw Charlotte de Bourbon. Indrukwekkend is het ‘trouwboekje’ van de latere koning Willem I, voorzien van grote lakzegels die netjes in bijbehorende trommels liggen opgeborgen. Willem trouwde in 1791 met zijn lutherse nicht Wilhelmina van Pruisen, een zus van Frederik Willem III, koning van Pruisen. In de expositie hangen ook enkele schilderijen die normaal aan de muur hangen in het werkpaleis van koning Willem-Alexander, Paleis Noordeinde in Den Haag.

Grever is ook blij dat hij een portret van koningin Wilhelmina in de expositie heeft hangen dat geschilderd is door Thérèse Schwartze (1851-1918). „Zij was een belangrijk kunstenares en van lutherse huize. Zij heeft veel vorstelijke personen geportretteerd. Schwartze nam een belangrijke plaats in binnen de lutherse gemeenschap in Nederland.”

De band met het lutherse is er tot op de dag van vandaag, ziet Grever. Hij wijst op een foto van de aanwezigheid van koningin Beatrix bij een herdenkingsdienst in de evangelisch-lutherse kerk in Den Haag. De vorstin schonk ook een geldbedrag voor de herbouw van de beroemde Frauenkirche in het Duitse Dresden, een speciale steen in de kerk herinnert daar nog aan. „En koning Willem-Alexander en koningin Máxima hebben tijdens hun bezoek aan Duitsland in 2017 kasteel de Wartburg bij Eisenach bezocht waar Luther gevangenzat en de Bijbel vertaalde.”