In een artikel over narcisme in partner­relaties op Forum geeft Th. J. Hofland een beschrijving van „de kenmerken van narcisme” (RD 13-9). In het artikel lijkt de auteur uit te gaan van een behoorlijk deterministisch mensbeeld: menselijk gedrag is enkel het gevolg van psychologische en/of fysiologische oorzaken. Zo schrijft hij over de „ziekte narcisme” die via de genen wordt doorgegeven, over een vaak niet of nauwelijks ontwikkelde gewetensfunctie bij mensen die deze „ziekte” of aanleg hebben en beweert de auteur tevens dat de oorzaak van deze ziekte in de jeugdjaren ligt.

Een belangrijk nadeel van de deterministische benadering is dat deze de verantwoordelijkheid van de mens ondermijnt of gewoonweg ontkent. Deterministische theorieën versterken daarom de neiging van mensen om verantwoordelijkheid en schuld buiten zichzelf te leggen.

Mijns inziens is een deterministisch mensbeeld daarnaast in strijd met het Bijbelse mensbeeld. Als de gewetensfunctie niet voldoende ontwikkeld is, hoe kan iemand dan nog verantwoordelijk zijn voor zijn of haar gedrag? De Bijbel stelt echter dat ieder mens een aangeboren gewetensfunctie heeft, die inherent is aan mens-zijn (Romeinen 2:14, 15). Als mensen stelselmatig weigeren om te luisteren naar hun eigen geweten, kan er verharding optreden waardoor het steeds moeilijker wordt om terug te keren op het rechte pad (Romeinen 1:18-32; 2 Petrus 2:10-22). Juist vanwege de aangeboren menselijke gewetensfunctie draagt de mens verantwoordelijkheid voor zijn gedrag en bestempelt de Bijbel seksuele ontrouw, leugenachtigheid en ongecontroleerde woedeaanvallen niet als ziekte of stoornis, maar als zonde.

Hechtingsproblematiek

De auteur gaat verder in op hechtingsproblematiek bij ”narcisten” en spreekt over „onbekwaamheid om gezond te hechten.” Mij is niet volledig duidelijk wat de auteur daarmee bedoelt, maar ik krijg de indruk dat verstoorde hechting als een oorzaak voor narcisme wordt aangedragen. Uit de onderzoeksliteratuur komt dit echter helemaal nog niet zo klip-en-klaar naar voren. Menselijk gedrag blijkt in algemene zin zeer moeilijk te voorspellen en er lijkt, voor zover je al over ”oorzaken” kunt spreken, vrijwel altijd sprake van multicausaliteit.

Zo kunnen negatieve hechtingservaringen in de jeugdjaren een grote impact hebben op iemands leven, maar dit betekent niet dat iemand per definitie niet in staat zal zijn om zich gezond te kunnen hechten aan anderen. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat hechtingsstijlen bij mensen niet in beton gegoten zijn. De hechtingsstijl van een persoon kan bovendien per relatie verschillen. Zo kan iemand bijvoorbeeld in de relatie met de ouders een onveilige hechtingsstijl hebben, maar in de relatie met de partner veilig gehecht zijn.

Onverschilligheid

Een deterministisch mensbeeld is statisch: het gaat uit van vaststaande oorzaak-gevolgpatronen. Echter, iedereen kan om zich heen zien dat mensen veeleer dynamisch zijn in plaats van statisch. Mensen leven niet in een vacuüm maar in een context, met anderen. Mensen beïnvloeden elkaar, en maken keuzes. Het lijkt erop dat deze keuzes veel meer bepalend zijn voor wie iemand is en wie iemand wordt, dan de omstandigheden waaronder iemand opgroeide. De Bijbelse boodschap voor de mens is een boodschap van hoop en heling. Wat altijd zo geweest is, hoeft niet altijd zo te blijven. Natuurlijk zijn er talloze omstandigheden en condities die voor een mens bepaald worden en waar hij mee te leven heeft en niets in te kiezen heeft. Maar hoe hij reagéért op deze omstandigheden, daarin heeft een mens altijd een keuze.

Juist in relaties en binnen relatietherapie kan een deterministische mensvisie relatieherstel behoorlijk blokkeren. Deterministische ideeën kunnen leiden tot onverschilligheid: „Zo ben ik nou eenmaal”, en ook tot het afschuiven van verantwoordelijkheid: „Het komt door mijn opvoeding.” Ook kunnen echtgenoten elkaar met allerlei diagnostische labels behoorlijk klemzetten. Als iemand eenmaal door zijn of haar partner is bestempeld als narcist zal het moeilijk zijn om dat idee nadien te ontkrachten. Door de ander te beschouwen als een narcist hoeft de partner ook niet meer naar zichzelf te kijken, en naar zijn of haar eigen aandeel in de relatieproblemen, hetgeen relatieherstel kan belemmeren.

Vurige kolen

Natuurlijk wil ik niet ontkennen dat mensen elkaar ontzettend veel pijn kunnen doen, juist in intieme relaties, waar de destructiviteit van zonde bij uitstek zichtbaar kan worden. Tegelijkertijd zijn mensen zelden geholpen met diagnostische stempels en helpt het vaak meer om te kijken hoe interacties tussen echtelieden verlopen, en welke persoonlijke keuzes er gemaakt worden omtrent hoe te reageren op vijandig of kwalijk gedrag van de ander. Vanuit dat uitgangspunt lijkt het advies van Paulus in de Romeinenbrief over hoe iemand zich kan opstellen jegens een persoon die zich vijandelijk gedraagt, zeker ook relevant in relatie met een partner die zich kwaadwillend opstelt. „Als dan uw vijand honger heeft, geef hem te eten, en als hij dorst heeft, geef hem te drinken, want door dat te doen, zult u vurige kolen op zijn hoofd hopen. Word niet overwonnen door het kwade, maar overwin het kwade door het goede” (Romeinen 12:20-21).

De auteur is gz-psycholoog.