Toch is er over Maria Magdalena niet veel meer bekend dan dat ze welgesteld was en dat Jezus bij haar zeven duivelen had uitgeworpen. „Maria Magdalena is een van de meest mysterieuze vrouwen uit de Bijbel”, zegt conservator Lieke Wijnia van Museum Catharijne Convent in Utrecht. „Juist hierdoor kon in de loop van de eeuwen een enorm rijke beeldtraditie rondom haar persoon ontstaan.” Wijnia stelde voor het museum de tentoonstelling ”Maria Magdalena” samen, die vrijdag voor publiek opent. Eerder al, in 2017, wijdde het museum een tentoonstelling aan Maria, de moeder van Jezus.

De vier posters voor de tentoonstelling weerspiegelen de manier waarop het museum het onderwerp benadert. Op een ervan staat een anoniem portret uit de vroege zestiende eeuw van een rijk uitgedoste Maria Magdalena. Ze staat voor een renaissanceboog met een doorkijkje naar een rotsachtig landschap. Voor een tweede affiche is een schilderij van Alfred Stevens uit 1887 gebruikt. Een ingetogen Maria staart peinzend voor zich uit, in haar rechterhand heeft ze een schedel geklemd, als symbool van vergankelijkheid. Op een derde poster is een foto afgebeeld van realityster Kim Kardashian als Maria Magdalena terwijl ze een witte duif in haar handen krijgt van iemand die achter haar staat. Een vierde toont een schilderij van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Marlene Dumas (1953) dat nadrukkelijk verwijst naar Maria Magdalena als prostituee. „Er bestaat niet één alomvattend beeld van Maria Magdalena”, zegt Wijnia. „In de tentoonstelling omarmen we die veelzijdigheid.”

Mozaïek

Het draait allemaal om beeldvorming, geeft de conservator aan. „Er is in de loop van de tijd een mozaïek aan Magdalenabeelden ontstaan. Vaak zijn het tegenstrijdige beelden, bijvoorbeeld Maria als kluizenaar en Maria als welgestelde vrouw. We willen in de tentoonstelling laten zien waar die verscheidenheid vandaan komt. De oudste verbeelding komt uit de eigen collectie en dateert uit de late elfde eeuw. Het meest recente werk is eind 2020 geschilderd door de Nederlandse kunstenaar Helen Verhoeven.”

Volgens Wijnia is het interessant om te zien dat nieuwe inzichten over Maria Magdalena oudere beelden niet vervangen. „Al die verschillende beelden blijven naast elkaar bestaan, het een hardnekkiger dan het ander. Soms grijpen ze zelfs in elkaar, waardoor er nieuwe samengestelde verbeeldingen ontstaan.”

Gevallen vrouw

Dat laatste begon al lang geleden. In de eerste eeuwen na Christus discussieerden kerkvaders over de vraag of andere vrouwen die in het Nieuwe Testament voorkomen wellicht Maria Magdalena waren. In het jaar 591 stelde paus Gregorius I vast dat in elk geval de zondige vrouw –vermoedelijk een prostituee– die Jezus in het huis van Simon de Farizeeër met dure zalfolie zalfde (Lukas 7) te identificeren was als Maria Magdalena. Ook de overspelige vrouw uit Johannes 7 kwam hiervoor in aanmerking.

Dit heeft de beeldvorming diepgaand beïnvloed. Zo werd zij een gevallen vrouw die door Jezus werd gered van haar zonden – een prachtig rolmodel waarmee de kerk kon laten zien dat zelfs voor grote zondaren bekering en verlossing mogelijk is. In de kunst wordt zij sindsdien vaak afgebeeld in knielende houding, laag bij de vloer.

Tegengesteld hieraan is de vereenzelviging met Maria van Bethanië, de zus van Martha en Lazarus. Maria koos „het goede deel” toen zij aan Jezus’ voeten naar Zijn onderwijs luisterde en zich niet liet afleiden door aardse beslommeringen. In de kunst leidde dit tot het beeld van een serene Maria Magdalena in zittende houding, lezend, overdenkend en biddend.

In middeleeuwse heiligenlevens dook Maria Magdalena opeens op als een eenvoudige kluizenaar. In de kunst werd ze vanaf de zestiende eeuw daarom vaak half liggend afgebeeld, met weinig of geen kleren aan. Dit verwees naar haar vroegere zondige leven dat ze achter zich had gelaten en betreurde; maar in veel gevallen hadden deze kunstuitingen ook een onmiskenbaar sensuele uitstraling. Dit beeld was tot ver in de negentiende eeuw populair.

Evangelieverkondigster

In de negentiende eeuw kwam nog weer een ander aspect van Maria Magdalena naar voren. Er werden vroegchristelijke (gnostische) teksten ontdekt waarin zij als actieve verkondiger van het Evangelie staat beschreven. Vanwege haar grote inzicht en wijsheid wordt ze in verschillende teksten aangeduid als de belangrijkste leerling van Jezus die zelfs de andere discipelen onderwees. Na Jezus’ opstanding werd ze volgens deze apocriefe geschriften actief als verspreider van het christelijk geloof. Zo zou ze in Rome zijn geweest om voor de keizer te getuigen van Jezus’ opstanding. In de middeleeuwen was dit beeld nog populair; de theoloog Thomas van Aquino noemde haar niet voor niets ”Apostel der apostelen”. Daarna raakte dit beeld in de vergetelheid – tot de herontdekking van de oude geschriften.

De eeuwen door was er al discussie geweest over de vraag welke rol vrouwen in de kerk hadden. Met de opkomst van de vrouwenemancipatie in de twintigste eeuw werd Maria Magdalena een feministisch icoon, dat opvallend genoeg aansloot bij het beeld in de apocriefe geschriften van een zelfstandige en zelfbewuste vrouw die preekte en zelfs wonderen verrichtte. In 1969 nam paus Paulus VI officieel afstand van de vereenzelviging van Maria Magdalena met de zondares uit Lukas 7. In 2016 kreeg haar feestdag dezelfde status als die van de andere apostelen.

De Groninger kunstenaar Egbert Modderman (1989) was zelfs verontwaardigd toen hij erachter kwam dat Maria Magdalena in de Bijbel niet als boetvaardige zondares, laat staan als gevallen vrouw, wordt beschreven. Hij spreekt van karaktermoord. Om het beeld te corrigeren schilderde hij Maria als een sterke, eigenzinnige vrouw. Bewust gebruikte hij geen traditionele symbolen en haar lichaam verhulde hij in een wijde, witte jurk.

Films

In de moderne tijd zijn het vooral films die het beeld van Maria Magdalena hebben bepaald. Met name de omstreden productie ”The last Temptation of Christ” van Martin Scorese uit 1988 voegde weer een nieuwe dimensie toe: Maria Magdalena zou de echtgenote van Jezus zijn geweest en zelfs zwanger van Hem zijn geweest. De Britse thrillerauteur Dan Brown borduurde op dit thema voort in zijn bestseller ”De Da Vinci Code” – er zouden zelfs nakomelingen van Jezus en Maria zijn. De verfilming van het boek droeg verder bij aan de popularisering van die veronderstelling.

Zo is de verbeelding van Maria Magdalena steeds een spiegel van de tijd. De zondige, seksuele kant van Maria Magdalena blijft volgens Wijnia in de kunst evenwel „hardnekkig aanwezig.” Ze wijst onder meer op het oeuvre van de Amerikaanse fotograaf David LaChapelle (1963). „Enerzijds toont hij haar als onderdeel van de kring van discipelen die zich om Jezus vormt en is zij volwaardig lid van deze groep. Anderzijds is er een verbeelding van een geseksualiseerde Magdalena die Jezus’ voeten zalft.”

LaChapelle maakte ook de foto’s van realityster Kim Kardashian waarvan het museum er een gebruikte op een poster voor de tentoonstelling. Volgens Wijnia vergaarde Kardashian wereldroem „door de inzet van haar lichaam.” De foto’s tonen volgens haar „de dubbelzinnigheid die ook vandaag de dag om seksualiteit en lichamelijkheid heen hangt. Enerzijds worden vrouwen die hun lichaam in de strijd gooien bewonderd als krachtig en autonoom, anderzijds worden ze beschimpt en wordt op hen neergekeken. Het is een dynamiek die nog altijd in Maria Magdalena is te herkennen.”

Kroongetuige

De tentoonstelling sluit af met een ruimte waarin bezoekers oog in oog met Maria Magdalena –op het schilderij van Alfred Stevens– kunnen nadenken over de bijna religieuze vraag wie Maria Magdalena voor hem of voor haar is. Het antwoord kan worden gegeven door een muntje te werpen in een van de plastic buizen die in deze ruimte staan opgesteld. Er is keuze uit onder meer ”Krachtige vrouw”, ”Apostel der apostelen”, ”Bekeerde zondares” of ”Kroongetuige”. Laten we het vooral houden op dat laatste.

De tentoonstelling ”Maria Magdalena” is tot en met 9 januari te zien in Museum Catharijne Convent in Utrecht.
> museumcatharijneconvent