De economische wetenschap wordt sinds haar ontstaan gedomineerd door een focus op financiële waardecreatie. Vrijwel alle activiteiten worden sinds de Industriële Revolutie in de tweede helft van de 18e eeuw langs de financiële meetlat gelegd, waarbij winstmaximalisatie het ultieme doel is. Met alle gevolgen van dien voor mens, samenleving en natuurlijke omgeving. In dit essay wil ik duidelijk maken dat een dergelijke visie niet (langer) vol te houden is. Centraal in mijn betoog staat de zogenoemde ”Fabel van de bijen”, die in 1705 werd geschreven door de Nederlandse filosoof en medicus Bernard Mandeville (1690-1733). Om dit rijmsel, zoals hij het zelf noemde, is Mandeville door velen verguisd. Toch is dit satirische gedicht nog steeds actueel en heeft het niets aan scherpte verloren.

Dit gedicht draait om een bijenkolonie, die als metafoor dient voor een menselijke samenleving. In die kolonie leiden veel bijen een verdorven leven. De misdaadcijfers zijn hoog. De bijen zijn corrupt, lui en jaloers en houden zich bezig met allerlei kwaadaardige praktijken. Op een dag klagen de bijen hun nood over het grote aantal boosdoeners bij hun god Jove. De gebeden worden verhoord en door een goddelijke ingreep verandert elke bij in een volslagen deugdzaam insect. Echter, de gevolgen zijn enorm, omdat het hele economische systeem in elkaar klapt.

Ziekenhuizen

De ironie van het verhaal is dat het verdorven leven van individuele leden van de gemeenschap leidt tot de grootst mogelijke welvaart voor de bijenkorf als geheel, en dat de zonden waarvoor de bijen zich zeggen te schamen feitelijk bijdragen aan een welvarende gemeenschap. De boodschap van Mandeville is duidelijk: de welvaart van een samenleving vindt zijn oorsprong in een ondeugdzaam of zondig leven van haar individuele leden. Hij zegt onder meer dat trots en ijdelheid meer ziekenhuizen hebben gebouwd dan alle deugden bij elkaar. Maar ook dat mensen groeien en bloeien door hun ondeugden en dat zij verdorren en versterven door wat deugd heet.

Dat vind ik een buitengewoon intrigerende gedachtegang, met name omdat die haaks staat op wat we zouden mogen verwachten. Toch schuilt er een grote kern van waarheid in wat Mandeville wil zeggen, hoewel we die zeker vanuit een christelijk perspectief, net als in zijn tijd, liever ontkennen of belachelijk maken. Als we dat doen, moeten we bedenken dat we wel moeten aantonen dat de redenering niet klopt. En dat zou wel eens lastig kunnen worden, omdat we dan met de oorzaak van die ontkenning of boosheid voor de dag moeten komen. Dat kan een erg interessante inkijk in onze zielenroerselen opleveren.

Hebzucht

Hoezo krijgen we dan welvaart door zondig gedrag? Wat dacht u van „de werken van het vlees”, de hebzucht en de hieraan nauw verwante geldzucht, waarover de apostel Paulus spreekt in 1 Timotheüs 6:10 en Galaten 4? We zijn allemaal besmet met het hebzuchtvirus. Deze pandemie teistert de mondiale samenleving al eeuwen en een vaccin tegen dit virus is er niet. We kunnen volgens mij zelfs zeggen dat het fenomeen hebzucht is ”geïnstitutionaliseerd”. Hebzucht als zodanig herkennen we niet meer, omdat we allemaal met het hebzuchtvirus zijn besmet. We kennen nog maar nauwelijks het verschil tussen ”needs” en ”wants”; tussen wat echt noodzakelijk is en wat leuk is om te hebben. Bovendien schuiven producten die op enig moment leuk zijn om te hebben steeds meer op in de richting van noodzakelijke goederen. En wat te denken van ”shoppen” met niet zelden als enige doel de leegheid van het bestaan te vullen? Maar ook kapitaalmarkten floreren vanwege het virus van de hebzucht, of anders gezegd: zonder hebzucht van individuele beleggers zouden de kapitaalmarkten nauwelijks bestaansrecht hebben.

Klimaatverandering

Mandeville zegt dat ondeugdzaam of zondig gedrag de grootst mogelijke welvaart voor de samenleving als gevolg heeft. In zijn tijd was er van een klimaatprobleem, vervuiling op wereldschaal en uitputting van grondstoffenvoorraden nog geen sprake. Echter, als we zijn argumentatie naar nu doortrekken, kunnen we er moeiteloos aan toevoegen dat meer welvaart resulteert in (toenemende) klimaatverandering, meer vervuiling en een toenemende uitputting van de aarde. Om over negatieve sociale gevolgen maar te zwijgen.

Meer welvaart in met name de rijke landen kan enkel bestaan doordat elders ter wereld mensen in armoede leven. Het American Bureau of Research schat dat aan het eind van deze eeuw jaarlijks 85 per 100.000 wereldbewoners zullen sterven als gevolg van klimaatverandering. Het gaat dan om ongeveer 9 miljoen doden per jaar als gevolg van extreme droogte, overstromingen, tropische ziektes enzovoort. Ter vergelijking: er zijn nu zo’n 3,8 miljoen coronadoden te betreuren. Volgens de WHO sterven jaarlijks nu al ongeveer 250.000 tot 400.000 mensen aan de gevolgen van klimaatverandering. We kunnen dus met recht zeggen dat de economie mensen doodt en dat, in lijn met Mandeville, klimaatverandering en sociaal onrecht ten diepste te wijten zijn aan ondeugdzaam en zondig gedrag. Interessant is dat deze redenering resoneert met Hosea 4, waarin de profeet zegt dat het land treurt en al wat erin woont wegkwijnt, zowel het gedierte des velds als het gevogelte des hemels. Zelfs de vissen komen om vanwege de zonden van de mensen.

Aan veel sociale en milieuproblemen ligt dus zondig gedrag van individuele mensen ten grondslag. Als we die problemen willen oplossen, moeten we dus ons zondige gedrag aanpakken. Maar dat is nog niet zo eenvoudig. In de ”Fabel van de Bijen” zijn de bijen niet in staat een einde te maken aan hun eigen zondige gedrag en dat van anderen. Daarvoor is kennelijk een goddelijke ingreep nodig.

Ik zie hier een parallel met onze samenleving. Het probleem van klimaatverandering, uitputting van grondstoffen en biodiversiteit wordt veelal benaderd vanuit een technologisch vooruitgangsgeloof. Ik ben ervan overtuigd dat we hiermee een heel eind kunnen komen. Maar de oplossing ligt daar ten diepste niet. In tegenstelling tot de bijen in de fabel, hebben wij geen directe goddelijke ingreep nodig, omdat God al duidelijk heeft gemaakt hoe wij behoren te leven. Jezus leert ons om God lief te hebben boven alles en onze naaste als onszelf. Dat vereist dus vooral een dienstbare houding jegens de medemens en de natuurlijke omgeving. Een dergelijke houding heeft onmiskenbaar gevolgen voor het economische systeem zoals we dat kennen. Dat zou er, net als in de ”Fabel van de Bijen”, wel eens totaal anders kunnen gaan uitzien met veel meer aandacht voor God, mens en milieu. De keuze is aan ons.

De auteur is lector Biobased Business Valorization aan de Hanzehogeschool Groningen.